यशवंत देव (Yashawant Dev)

देव, यशवंत : (१ नोव्हेंबर १९२६ — ३० ऑक्टोबर २०१८). ज्येष्ठ मराठी गीतकार, संगीतकार, कवी आणि निवेदक म्हणून सुपरिचित. यशवंत देव यांचा जन्म रायगड जिल्ह्यातील (तत्कालीन कुलाबा) पेण या गावी उमाबाई व त्र्यंबकराव या दांपत्यापोटी सधन घरात झाला. त्र्यंबकराव संगीतप्रेमी आणि संगीतातील जाणकार होते. ते तबला, पेटी, सतार, व्हायोलिन, जलतरंग अशी अनेक वाद्ये वाजवीत असत. संगीतक्षेत्रातील अनेक नामवंत कलाकारांचे त्यांच्या घरी कार्यक्रम होत असत. त्र्यंबकराव हेच यशवंत देवांचे पहिले गुरू. त्यांनी लहानग्या यशवंतांवर लय-ताल-सूर यांचे संस्कार पक्के केले.  लहानपणापासून घरातील रेडिओ आणि ग्रामोफोनवर यशवंत देवांनी अनेक उत्तमोत्तम रचना ऐकलेल्या होत्या, त्यामुळे त्यांना बालपणी बऱ्याचशा चीजा पाठ झाल्या. या सगळ्या पार्श्वभूमीचा परिणाम यशवंत देवांचे सांगीतिक व्यक्तिमत्त्व घडण्यात झाला पण शास्त्रीय संगीताचे असे पद्धतशीर शिक्षण त्यांनी विशेष घेतले नव्हते; त्यांच्या पुढील सांगीतिक प्रवासात त्यांनी प्रसिद्ध संगीतकार अनिल विश्वास यांना आपले गुरू मानले होते.

यशवंत देव यांचे प्राथमिक व माध्यमिक शालेय शिक्षण पेण, तळेगाव व पुणे येथे आणि उच्च माध्यमिक शिक्षण गिरगाव येथील चिकित्सक समूहाच्या शिरोडकर हायस्कूलमध्ये झाले. त्यांनी १९४४–४७ ही तीन वर्षे सेंट झेवियर्स कॉलेज, मुंबई येथे तर शेवटचे वर्ष राजाराम कॉलेज, कोल्हापूर येथे शिक्षण घेऊन विज्ञान विषयातून पदवी घेतली ( १९४८).

यशवंत देवांना वयाच्या अवघ्या १६ व्या वर्षी आकाशवाणीमध्ये काम करण्याची संधी मिळाली. सतारवादन, कवितांना चाली देणे, याबरोबरीने नभोनाट्यांना पार्श्वसंगीत देणे, संगीतिकांसाठी संगीत देणे इत्यादी गोष्टींतही ते उत्तरोत्तर निपुण झाले. या दरम्यान काही काळ त्यांनी अन्न व पुरवठा विभागाच्या कार्यालयात (रेशनिंग ऑफीस) नोकरीही केली. १९५० मध्ये त्यांनी मुंबईत ‘श्रुतिझंकार’ या गाण्याच्या वर्गाची सुरुवात केली. याद्वारे संगीतक्षेत्रातील अनेक ख्यातकीर्त गायक कलाकारांना त्यांनी शिक्षण दिले. हिज मास्टर्स व्हॉइस (एचएमव्ही) या संस्थेत त्यांनी ‘सतारवादक’ म्हणून काम केले (१९५०-५२). त्यांनी विविधभारतीसाठी चाली दिलेल्या हिंदी गीतांचे गायन तलत मेहमूद, मुबारक बेगम, लक्ष्मीशंकर, सुधा मल्होत्रा या संगीत क्षेत्रातील तत्कालीन प्रसिद्ध गायकांनी केले होते (१९५८). मुंबई आकाशवाणीवर भावसंगीताचा गाजलेला ‘भावसरगम’ हा कार्यक्रम शांता शेळके यांच्या गीतापासून त्यांनी सुरू केला (१९६१-६२). तसेच आकाशवाणीसाठी त्यांनी आचार्य अत्रे यांची ‘समुद्राची देणगी’, मंगेश पाडगावकर यांची ‘राधा’, वसंत बापट यांची ‘भाई सावध व्हा!’ इत्यादी प्रसिद्ध नाटिका व सांगीतिकांना पार्श्वसंगीत दिले. १९६७ ते १९७३ या काळात ते नागपूर आकाशवाणी केंद्रावर संगीत विभागप्रमुख म्हणून कार्यरत होते. या दरम्यान तेथे त्यांनी गांधर्व महाविद्यालयातून सतार या विषायाची ‘संगीत विशारद’ ही पदवी प्राप्त केली. सांगीतिक सहकार्याबरोबरच अनेकदा त्यांनी आकाशवाणीसाठी लेखनही केले. ‘ठरलेले अभंग’ ही श्रुतिका, ‘शब्दप्रधान गायकी’, ‘रियाजाचा कानमंत्र’ हे त्यांचे वैशिष्ट्यपूर्ण कार्यक्रम होत.  ‘देवांगिनी’ या नव्या रागाची निर्मिती केली. १९५८ ते १९८४ या दीर्घ कालावधीसाठी देव मुंबई, धारवाड, नागपूर, विविधभारती अशा विविध आकाशवाणी केंद्रांमध्ये कार्यरत होते. या माध्यमातून तसेच स्वररचनांवर आधारित रंगमंचीय कार्यक्रम आणि संगीतविषयक कार्यशाळा, कवितालेखन, रुबाया, विडंबन गीते अशा अनेक कला व साहित्य प्रकारांतून त्यांनी खूप मोठे व भरीव असे सांगीतिक योगदान दिले. ‘तुझ्या एका हाकेसाठी किती बघावी रे वाट’ हे त्यांचे आकाशवाणीवरील शेवटचे गीत आशाबाईंनी गायले होते. दूरदर्शनसाठी त्यांनी ‘बहिणाबाई’ या लघुपटातील सोळा रचनांना त्यांनी सुश्राव्य संगीत दिले. भावगीताच्या शिक्षणासाठी म्हणून सुगम संगीताच्या पदविका परीक्षेचा ‘शब्दप्रधान गायकी – पदविका’ हा अभ्यासक्रम त्यांनी तयार केला. यामुळे नवीन तरुण गायकांना भावगीत गायनांच्या सुसंबद्ध शास्त्रीय पद्धतीची सवय लागली.

पु. ल. देशपांडे यांच्या प्रोत्साहनाने यशवंत देवांनी ‘झालं गेलं विसरून जा’ या यशस्वी मराठी चित्रपटासाठी गीतरचना व संगीत दिग्दर्शन केले (१९५७). यानंतर त्यांनी ‘उतावळा नारद’ (१९५७), ‘कामापुरता मामा’ (१९६५), ‘माझा मुलगा’ (१९७६), ‘मंत्र्यांची सून’ (१९८०), ‘कशाला उद्याची बात’ (१९८५), ‘साज’ (हिंदी, १९९८) इत्यादी चित्रपटांसाठी संगीत दिग्दर्शन केले. त्यांनी सुमारे ४० मराठी नाटकांना संगीत व पार्श्वसंगीत दिले तसेच त्यातील काही नाटकांचे गीतलेखनही केले. प्रख्यात नर्तक सचिन शंकर यांच्या ‘कथा ही रामजानकीची’, ‘शिवपार्वती’ व ‘दी रेन’ या नृत्यनाट्यांचे संगीत दिग्दर्शन हा वेगळा प्रयोग त्यांनी केला. यशवंत देवांचे गीतलेखन असलेल्या व संगीत दिग्दर्शन केलेल्या गीतांच्या आणि त्यांच्या विडंबन गीतांच्या सुमारे ३५ ध्वनिमुद्रिका प्रकाशित आहेत.

महाराष्ट्रातील अनेक नामवंत कवींच्या — असेन मी नसेन मी, अशी पाखरे येती आणिक, अशी धरा असे गगन, गणपती तू गुणपती तू, कुठे शोधिसी रामेश्वर, कामापुरता मामा, काही बोलायाचे आहे, दिवस तुझे हे फुलायचे,  येशील येशील येशील राणी, भातुकलीच्या खेळामधली, नको कोमेजून जाऊ माझ्या प्रीतीच्या फुला इत्यादी प्रसिद्ध रचनांना यशवंत देवांनी संगीत दिले आहे. तसेच त्यांनी लिहिलेली कामापुरता मामा, कोटि कोटि रूपे तुझी, कृष्णा उडवू नको रंग, नीज नीज रे बाळा, जीवनात ही घडी, दत्तगुरुंचे दर्शन घडले, रात्रीच्या धुंद समयाला, श्रीरामाचे चरण धरावे इत्यादी अनेक गाणी व विडंबन गीतेही प्रसिद्ध आहेत.

११ ऑगस्ट १९४८ रोजी यशवंत देवांचा विवाह विजयालक्ष्मी ( पूर्वाश्रमीच्या कमल पाध्ये)‌ यांच्याशी झाला. त्याही आकाशवाणीवर भातगीते गात असत. त्यांची समर्थ साथ देवांना मिळाली. २० डिसेंबर १९८१ रोजी दीर्घ आजाराने विजयालक्ष्मी यांचा मृत्यू झाला. जीवनाच्या उत्तरार्धांत यशवंत देवांनी करुणा देव (पूर्वाश्रमीच्या नीलम प्रभू; दिवंगत मराठी अभिनेते बबन प्रभू यांच्या पूर्वाश्रमीच्या पत्नी) यांच्याशी विवाह केला (१९८३). या दोघा सुहृदांनी एकमेकांची साथ उत्तम रीत्या निभावली. करुणा देव या मुंबई आकाशवाणीवरील नाट्यविभागात कार्यरत होत्या. तसेच त्यांनी अनेक नभोनाट्यातून विविधांगी भूमिका साकारल्या होत्या. वैशिष्ट्यपूर्ण आवाज आणि उत्तम संवादफेक या तंत्रामुळे त्या मराठी आकाशवाणीवरील खूप प्रसिद्ध निवेदिका होत्या. ५ जून २०११ रोजी हृदयविकाराने मुंबई येथे त्यांचे निधन झाले.

यशवंत देवांनी अनेक पुस्तकांचे लेखन केले. ‘चार लोचनांची दुनिया’ (१९६७) हा मराठी भावगीतांचा संग्रह; ‘शब्दप्रधान गायकी’ (१९७८) हा सुगम संगीतविषयक राज्य पुरस्कारप्राप्त विवेचनात्मक ग्रंथ; ‘पत्नीची मुजोरी’ हा त्यांच्या विडंबन गीतांचा संग्रह; ‘अक्षरफुले’ हा छोटेखानी काव्यसंग्रह (यशवंत देव त्याला ‘समस्वरी गीते’ असे म्हणत.) तसेच ‘कधी बहर कधी शिशिर’ (२००४) हे त्यांचे आत्मचरित्र इत्यादी त्यांची पुस्तके प्रसिद्ध आहेत. आपल्या सांगीतिक कारकीर्दीमध्ये भेटलेल्या अनेक सुहृदांची छोटेखानी शब्दचित्रे कृतज्ञतेच्या भावनेतून यशवंत देव यांनी ‘कृतज्ञतेच्या सरी’ (२००४) या शब्दचित्रामध्ये रेखाटलेली आहेत. ‘रियाजाचा कानमंत्र’ या त्यांच्या पुस्तकातून गाणं उत्साहपूर्ण, निर्भय आणि नि:शंक व्हावे आणि रसिक श्रोत्यांच्या प्रत्ययाला ते गाणे यावे यासाठीचा कानमंत्र यशवंत देव देतात. यशवंत देवांनी आचार्य रजनीश (ओशो) यांच्या सहवासात आल्यानंतर संन्यास दीक्षा घेतली व ‘आनंद यशवंत’ हे नाव स्वीकारले. या नावांनी त्यांनी ‘ओशो ही ओशो’ (१९९५) हा ओशोे आणि ध्यानासंबंधीच्या गीतांचा संग्रह, ‘करुणा त्यांची’ (१९९६) हा ओशोंच्या तत्त्वज्ञानाचे निरूपण करणाऱ्या शंभर रुबायांचा संग्रह, ‘मराठी रुबाया-स्वानुभव हाच सद्गुरू’ (२०१४) हा ओशोप्रणीत ध्यानसाधनेत आलेल्या अनुभवांवर आधारित पद्यरचनांचा संग्रह इत्यादी पुस्तके लिहिली. मराठीबरोबरच त्यांनी हिंदीमध्येही रचना केली आहे.

देव यांना ‘आम्रपाली’ नाटकाच्या संगीत दिग्दर्शनासाठी महाराष्ट्र राज्य पुरस्कार तसेच गदिमा पुरस्कार, गानसम्राज्ञी लता मंगेशकर पुरस्कार, शरद क्रीडा व सांस्कृतिक प्रतिष्ठानचा राम कदम कलागौरव पुरस्कार, आकाशवाणीचे राष्ट्रीय पारितोषिक इत्यादी पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले आहे.

यशवंत देव यांची गीते विविध छंदांवरील प्रभुत्व, शब्दांची ओढाताण न करता भावानुगामी लय साधत तसेच लोकधुनीचा ठेका सांभाळत केलेल्या वैशिष्ट्यपूर्ण स्वररचनेमुळे रसिकांच्या अंतर्मनाचा ठाव घेतात. संगीताचे स्वयंशिक्षण, सूक्ष्म निरीक्षण, चिकित्सक दृष्टिकोन, भाषेची लय, शब्दांमध्ये भावाशय शोधण्याची संवेदनशीलता, ध्वनिमुद्रणाची तांत्रिक व यांत्रिक जाण, उत्तमोत्तम ग्रंथांचे वाचन, समानशील मित्रांचे साहचर्य, संगीताचा अखंड विचार, त्याला उपजत प्रतिभेची डोळस जोड यातून देवांचे सांगीतिक व्यक्तिमत्त्व फुलले. “शब्दांना आवडणारी चाल आपण दिली पाहिजे. आपल्याला आवडणारा राग त्यामध्ये घुसवू नये. शब्द आणि सूर एकमेकांच्या पसंतीचे पाहिजेत. माझ्या पसंतीचे सूर मी आजपर्यंत कधी शब्दांवर लादले नाहीत. म्हणून शब्द आणि सूर कायम एकत्र राहिले आणि त्यांचे स्वरशिल्प तयार झाले.” असे त्यांनी सांगितले. मराठी भावसंगीताच्या एका मोठ्या सांगीतिक कालखंडात सक्रीय सहभागी असणाऱ्या देव यांचे वयाच्या ९१ व्या वर्षी मुंबईत दीर्घ आजाराने निधन झाले.

संदर्भ :

• देव, यशवंत, कधी बहर कधी शिशिर, ठाणे, जानेवारी २००४.
• देव, वीणा, शब्द-सुरांचा सांगाती : यशवंत देव, पुणे, २०२०.

समीक्षण : सुधीर पोटे