बोराडे, रावसाहेब रंगराव : (२५ डिसें १९४०). रा.रं.बोराडे. मराठी साहित्यातील कृतीशील आणि सामाजिक बांधिलकीचे व्रत जोपासणारे ग्रामीण साहित्यिक. त्यांची व्रतस्थ लेखणी गेल्या ६३ वर्षांपासून अव्याहतपणे ग्रामीण समाजमनाची बदलती आंदोलने साकारते आहे. काटगाव (जि. लातूर) येथे शेतकरी कुंटूबात जन्म. वडिलांच्या सजग प्रवृत्तीमुळे शिक्षणाची संधी मिळाली. प्राथमिक आणि माध्यमिक शिक्षण बार्शी (जि. सोलापूर) या ठिकाणी झाले. पदवीपर्यंत शिक्षण दयानंद महाविद्यालय, सोलापूर येथे तर पदव्युत्तर शिक्षण मराठवाडा विद्यापीठ, औरंगाबाद येथे झाले. २०००-२००४ या काळात महाराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृती महामंडळाचे अध्यक्ष म्हणून त्यांनी कार्य पाहिले.
रा.रं.बोराडे हे दीर्घकाळ विविध स्‍वरूपाचे लेखन करत आहेत. कथा, कादंबरी नाटक व समीक्षा या प्रकारात त्यांनी वैशिष्ट्यपूर्ण साहित्यनिर्मिती केली. १९७०-७२ नंतरचा ग्रामीण महाराष्ट्र हा त्यांच्या लेखनाचा महत्त्वाचा केंद्रबिंदू आहे. त्यांच्या पाचोळा या कादंबरीने ग्रामीण जीवनाचे वेगळे दर्शन घडविले. १९५७ साली मॅट्रिकमध्ये असताना रा.रं बोराडे यांची ‘वसुली’ ही कथा प्रसिध्द झाली तर १९६२ साली पदव्युत्तर मराठीच्या अंतिम वर्षाला असताना पेरणी हा पहिला कथासंग्रह प्रकाशित झाला. त्यानंतर मळणी (१९६७), कणसं आणि कडबा (१९७४), नातीगोती (१९७५), बोळवण (१९७६), माळरान (१९७६), राखण (१९७७), हरिणी (२०००) इ. कथासंग्रह प्रकाशित झाले. यात फजितगाडा (१९७३), खोळंबा (१९७३), ताळमेळ (१९७६), गोंधळ (१९७८), हेलकावे (१९९०), अगंअगं मिशी (२००८) या विनोदी कथासंग्रहांचाही समावेश आहे. याबरोबरच पाचोळा (१९७१), सावट (१९८७), आमदार सौभाग्यवती (१९८८), चारापाणी (१९९०), रहाट पाळणा (१९९६), इथं होतं एक गाव (२०००), वळणाचं पाणी (२००७), नामदार श्रीमती (२००७), मरणदारी (२००८), रिक्त अतिरिक्त (२००९), राजसा (२०१३), लेक माझी (२०१७), आयुष्याच्या संध्याकाळी (२०१८), गर्भ (२०१९) इ. कादंबर्‍या प्रकाशित असून या सोबत महानुभाव (१९९३), कथा एका तंटामुक्त गावाची (२०१०), करायला गेले माकड (२०१४) इ.विनोदी कादंबर्‍याही प्रकाशित आहेत. याशिवाय चुकभूल घ्यावी द्यावी (१९७२), कश्यात काय अन् फाटक्यात पाय (१९७६), पिकलं पान (१९७९), विहिर (१९८२), पाच ग्रामीण नाटीका (१९८७), हसले गं बाई फसले (१९८७), बंधमुक्ता (१९८८), चोरीचा मामला (१९९६), मी आमदार सौभाग्यवती (२००३), मलाच तुमची म्हणा (२००९) इ. नाट्यलेखन प्रकाशित आहे . ज्यात एकांकिका, वगनाट्य यांचा समावेश आहे. आम्ही लेकी कष्टकर्‍यांच्या (१९८२), शाळेला चाललो आम्ही (१९९३), संकल्पाचे दारी (२००९), हरवलेली शाळा (२०१५), पोपट उडाला भुर्ररर (२०१८), इ. बालसाहित्य प्रकाशित आहे. ग्रामीण साहित्य (१९९२), तिळा तिळा डिकी उघड (२००२), शेवटचा प्रश्न (२००२), एकदा असं झालं (२०११), अनुबंधाची पेरणी (२०१८) इ. अनुभव कथन करणारे ग्रंथही प्रकाशित आहेत.
रा.रं बोराडे यांच्या लेखनाचे वैशिष्टय म्हणजे ग्रामीण जीवनस्तरावर बदलत गेलेली समाजव्यवस्था आणि तिच्यातून निर्माण झालेले नातेसंबंधाचे नवे आयाम हे होय. विशेषतः मराठवाड्यातील बहुजन-कष्टकरी वर्गातील माणूस, त्याचा जगण्याचा संघर्ष, त्याच्या पारंपरिक अस्तित्वासमोर निर्माण झालेले प्रश्नचिन्ह, त्याच्यासमोर उभा होत गेलेला नवा सामाजिक-सांस्कृतिक-आर्थिक संदर्भाचा पट हे त्यांच्या लेखणीचे केंद्र राहिलेले आहे. ग्रामीण संवेदनेशी जोडलेली नाळ, याच संवेदनशील जाणीवेतून झालेले भोवतालाचे संस्कार, ग्रामीण माणसाच्या व्यक्‍तिमत्त्वाचे विशेष, १९६० नंतर निर्माण झालेल्या ग्रामीण साहित्य चळवळीतील प्रत्यक्ष सहभाग आणि शेतकरी संघटनेशी अप्रत्यक्ष संबंध यामुळे त्यांची लेखणी बांधिलकीचे तीव्र समाजभान घेउ॑न व्यक्त होते. मानवी संबंधाचा शोध गाव आणि शहराच्या पार्श्वभूमीवर नवनव्या दृष्टिकोनातून घेताना गाव आणि शहर यामधील भौतिक अंतर, त्या अंतराचा गावाच्या जगण्यावर होत गेलेल्या दृश्य -अदृश्य परिणामांमुळे निर्माण झालेले अभौतिक अंतर यामुळे बोराडे यांची लेखणी अस्वस्थ होत गेलेली दिसते. ही अस्वस्थता चित्रित करताना ती प्रकर्षाने ग्रामीण स्त्रीच्या अस्तित्वाच्या संघर्षाची साक्षीदार होते. स्वाभाविकपणे त्यामुळेच पाचोळातील पारबती किंवा नामदार श्रीमती मधील सुमित्रा आपल्या भोवतालच्या पारंपरिक चौकटी मोडून आपली दखल घ्यायला भाग पाडतात.
३० वर्षे प्राचार्य म्हणून काम करीत असताना प्रशासकीय जबाबदार्‍यांच्या जोडीला लेखक म्हणून आणि महाविद्यालयीन तरूणांमधील सृजनक्षमतेला पोषक वातावरण निर्माण करण्याची जबाबदारीही रा. रं. बोराडे यांनी निष्ठेने सांभाळली.‘ग्रामीण आत्मकथन शिबिर’,‘विद्यार्थी नवलेखक शिबिर’, ‘विद्यार्थीनी नवलेखिका शिबिर’,‘लोककला कौशल्य विकास शिबिर’ यासारख्या राज्यपातळीवरील शिबिरांच्या आयोजनाबरोबरच मान्यवर साहित्यिकांच्या प्रत्यक्ष भेटींमधून विद्यार्थ्यांमधील सृजन जाणीवा त्यांनी समृध्द केल्या. रा. रं. बोराडे यांना मळणी या कथासंग्रहासाठी उत्कृष्ट वाङ्मयनिर्मितीचा राज्यपुरस्कार मिळाला (१९६८). पाचोळा कादंबरीसाठी उत्कृष्ट वाङ्मयनिर्मितीचा राज्यपुरस्कार (१९७१), पाच ग्रामीण नाटीका या एकांकिका संग्रहासाठी उत्कृष्ट वाङ्मयनिर्मितीचा राज्यपुरस्कार (१९८८), पाचोळा या कादंबरीला भैरु रतन दमाणी साहित्यपुरस्कार (१९८९), चारापाणी या कादंबरीला मराठवाडा साहित्य परिषदेचा नरहर कुरुंदकर साहित्य पुरस्कार (१९९०), कणसं आणि कडबा या कथासंग्रहासाठी उत्कृष्ट वाङ्मयनिर्मितीचा राज्यपुरस्कार, चोरीचा मामला या एकांकिकासंग्रहासाठी उत्कृष्ट वाङ्मयनिर्मितीचा राज्यपुरस्कार (१९९७), राज्यशासनाचा आदर्श शिक्षक पुरस्कार (२०००), मराठवाडा सेवा गौरव पुरस्कार (२००१), अखिल भारतीय मराठी नाट्यपरिषदेचा (पिंपरी चिंचवड) जयवंत दळवी नाट्यलेखन पुरस्कार (२००३), महाराष्ट्र राज्य साहित्य व संस्कृती मंडळाच्या सुवर्णमहोत्सवी वर्षानिमित्त ‘साहित्य संस्कृती सन्मान’ (२०१०) इत्यादी महत्त्वाच्या पुरस्कारांनी त्यांचा गौरव करण्यात आला आहे.
संदर्भ :
- तौर, पुथ्वीराज ; कदम, सुरेश (संपा), रा.रं बोराडे : साहित्य आणि संदर्भ, प्रतिमा पब्लिकेशन्स, पुणे.
