साहित्यातील आदिमतावाद : साहित्यिक आणि कलात्मक चळवळ. आदिमतावादी साहित्यात निरागसता, पवित्रता, साधेपणा आणि नैसर्गिक जग यासारख्या संकल्पनांवर वारंवार भर दिला जातो. आदिमतावाद पश्चिमी साहित्य आणि कलेत १८ व्या शतकात विशेषतः औद्योगिकीकरण आणि शहरीकरणामुळे झालेल्या झपाट्याने बदलांना प्रतिसाद म्हणून उदयास आला. जीन-जॅक रूसो यांसारख्या लेखकांनी आणि विचारवंतांनी असा युक्तिवाद केला की मनुष्य त्याच्या नैसर्गिक अवस्थेत मुळातच चांगला असतो, परंतु समाज आणि त्याची संस्था त्याला भ्रष्ट करतात. रूसोच्या “नोबल सॅव्हेज” या संकल्पनेने — एक आदर्श, निसर्गाशी सुसंगत जीवन जगणारी निरागस मानवी व्यक्ती — आदिमतावादी साहित्याचा केंद्रबिंदू बनला. “नोबल सॅव्हेज” ही फक्त एखाद्या व्यक्तीची गौरवगाथा नाही तर आधुनिक समाजातील दोषांची टीका आहे — त्याची कृत्रिमता, भौतिकवाद आणि नैतिक अध:पतन. उदाहरणार्थ, रूसोच्या लेखनात, सभ्यता ही अशी एक शक्ती म्हणून पाहिली जाते जी मनुष्याला त्याच्या नैसर्गिक चांगुलपणापासून दूर करते आणि त्याच्या नैसर्गिक प्रवृत्तीला भ्रष्ट करते.
देवतावाद, जीववाद (animism), निसर्गाप्रतीच्या श्रद्धामूलक प्रतिक्रिया, आदिम विधी, विधिविधान (rituals), संस्कृतीच्या नियंत्रणातून मुक्ती मिळवून स्वैर अवस्थेची इच्छा धरणारा नॅचरल मॅन, नोबल सॅव्हेज किंवा नित्शे-उक्त ‘ब्लॉन्ड बीस्ट’ची आराधना, प्राकसंस्कृती आवेग, पुराकल्पना (myth) संदर्भ, भोलाभोळ्या नि:शंक जीवनाची इच्छा, केवळ संवेदनांचे शासन, उद्दाम लैंगिक आवेगाची अनुभूती आणि त्याची तशीच उद्दाम अभिव्यक्ती, प्रतीक रचणारे मनोवृत्ती, मृत्यूविषयक अनुभूती असे अनेक उन्मेष ‘आदिमतावाद’ या संज्ञेखाली एकत्रित केले गेले आहेत.
आदिमतावादी साहित्याची वैशिष्ट्ये
आदिमतावादी साहित्य हे साध्या, अधिक प्रामाणिक जीवनशैलीकडे परत जाण्याची इच्छा व्यक्त करते. या साहित्याची वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे आहेत:
- निसर्गाचे आदर्शीकरण: निसर्ग हा शुद्ध आणि उपचार करणारा एक शक्ती म्हणून चित्रित केला जातो, जो सभ्यतेच्या भ्रष्ट प्रभावांपेक्षा भिन्न असतो. याला ज्ञान, स्वातंत्र्य, आणि आध्यात्मिक पूर्तीचा स्रोत म्हणून पाहिले जाते.
- आधुनिकतेची टीका: आदिमतावादी साहित्य आधुनिक समाजाच्या गुंतागुंती, ढोंग आणि नैतिक तडजोडींवर टीका करते. हे सुचवते की आधुनिक जीवनशैली, तिच्या तंत्रज्ञान, सामाजिक नियम आणि भौतिक संपत्तीमुळे, मुळातच भ्रष्ट आणि अमानवी आहे.
- प्राचीन किंवा “नैसर्गिक” माणसावर लक्ष केंद्रित: साहित्य प्रामुख्याने अशा पात्रांभोवती फिरते जे निसर्गाच्या जवळ राहतात आणि आधुनिक सभ्यतेपासून अछूते असतात. ही पात्रे प्रामाणिकपणा, शौर्य, पवित्रता आणि नैसर्गिक जगाशी थेट संबंध यासारख्या सद्गुणांचे प्रतीक असतात.
- मिथक आणि आद्य नमुन्यांची घटक: आदिमतावादी साहित्यामध्ये वारंवार मिथक कथा आणि आद्य नमुने असलेले पात्र समाविष्ट असतात, जसे की नोबल सॅव्हेज, वीर अन्वेषक, किंवा शहाणा वृद्ध, जे मानवी स्वभाव आणि समाजाबद्दल सार्वत्रिक सत्य व्यक्त करतात.
- आध्यात्मिक किंवा गूढ विषय: अध्यात्म, गूढता, किंवा जीववाद (Animism) यावर भर दिला जातो. आदिमतावाद ही कल्पना मांडतो की “प्राचीन” समाजांचा त्यांच्या सभोवतालच्या जगाशी अधिक गहन आध्यात्मिक संबंध असतो.
प्रमुख लेखक आणि साहित्यकृती
पश्चिमी साहित्यामध्ये अनेक लेखकांनी आदिमतावादी विषयांचा शोध घेतला आहे. जीन-जॅक रूसो फ्रेन्च आदिमतावादाचे जनक” म्हणून ओळखले जाणारे, त्यांचे कार्य, जसे की “डिस्कोर्स ऑन द ओरिजिन अँड बेसिस ऑफ इनइक्वॅलिटी अमंग मेन,” असे युक्तिवाद करते की मानवता तिच्या प्राचीन अवस्थेत अधिक आनंदी होती.जेम्स फेनिमर कूपर यांच्या कादंबरी ‘द पायोनियर’ मध्ये आलेले नेटी बम्पोचे पात्र अशा संस्कृतीने अदूषित निसर्गमानवाच्या कल्पनेचे मूर्त स्वरूप आहे. वोल्टेर, नित्शे आणि शेक्सपियर यांच्या काही पात्रांचादेखील निसर्गमानवांशी संबंध आहे. दुसरीकडे, फ्रँक करमोड, कॅप्टन जॉन स्मिथ आणि अन्य लेखक निसर्गमानवाला दगाबाज, अमानुषी, हिंसक आणि इतर अनेक दुर्गुणांनी भरलेला मानतात. अशा प्रकारे कल्पना आणि दस्तावेजांचे आदिमानव विरोधी गुण-लक्षणांची चित्रे उभे करतात.
संदर्भ : https://www.sup.org/books/extra/?id=28205&i=Chapter%201.html
