अधिवृक्क ग्रंथी (Adrenal gland/ Suprarenal gland)

अधिवृक्क ग्रंथी ही पृष्ठवंशीय प्राण्यांमधील महत्त्वाची अंतःस्रावी ग्रंथी आहे. अधिवृक्क ग्रंथी ही चयापचय (Metabolism) रक्तदाब, रक्तातील पाणी व क्षारांचे प्रमाण यांचा समतोल राखण्याचे काम करते. तसेच अधिवृक्क ग्रंथीची संप्रेरके प्रतिरक्षण प्रणाली व ताणतणावाला नियंत्रित करण्याचे काम करतात. पियुषिका व अधिवृक्क यांमधील संदेशवहनाच्या मार्गाला अधश्चेतक – पियुषिका – अवटु ग्रंथी अक्ष (Hypothalamus-Pituitary-Adrenal axis) म्हणतात.

संशोधनात्मक पार्श्वभूमी : अधिवृक्क ग्रंथीची सुरुवातीची निरीक्षणे गेलेन या ग्रीक वैद्याने दुसऱ्या शतकामध्ये नोंदवली. त्याच्या नोंदींमध्ये अधिवृक्क ग्रंथीचा उल्लेख वृक्काजवळील सैल मांस असा आढळतो. अधिवृक्क ग्रंथीची संरचना १५६३ मध्ये बार्तोलोम्याव युस्ताकी  (Bartolomeo Eustachi) या इटालियन वैज्ञानिकाने उलगडली. सोळाव्या आणि सतराव्या शतकामध्ये अनेक वैज्ञानिकांनी अधिवृक्क ग्रंथीचा अभ्यास केला आणि तिचे कार्य समजून घेण्याचा प्रयत्न केला. परंतु एकोणिसाव्या शतकापर्यंत अधिवृक्क ग्रंथीचे कार्य पूर्णपणे माहित नव्हते. १९५० – ६० या दशकात थॉमस ॲडिसन (Thomas Addison) या ब्रिटिश वैज्ञानिकाने विविध रोगांमध्ये अधिवृक्क ग्रंथीचा सहभाग असल्याचा अंदाज मांडला. १९४६ मध्ये चार्ल्स ब्राऊन सिक्वार्ड (Charles-Brown-Séquard) या वैज्ञानिकाने विविध प्राण्यांमध्ये अधिवृक्क ग्रंथीचे उच्छेदन करून त्यांच्या शरीरप्रक्रियांचा अभ्यास केला. शरीराची समस्थिती राखण्यासाठी अधिवृक्क ग्रंथी अत्यावश्यक असल्याचे त्यांनी सिद्ध केले. १८९६ मध्ये विल्यम ऑस्लर (William Osler) यांनी अधिवृक्क ग्रंथीचे स्राव वापरून ॲडिसन विकाराच्या रुग्णावर सर्वप्रथम उपचार केले. यानंतर ४० दशके अनेक वैज्ञानिक अशा प्रयोगांमधून अधिवृक्क ग्रंथीचे कार्य उलगडण्याचे प्रयत्न करत होते. १९३७–१९५५ या काळात कॉर्टिकोस्टेरॉइड संप्रेरके वेगळी करण्यात यश आले. त्यामुळे दाह व संधिवात हे विकार आणि अधिवृक्क संप्रेरके यामधील संबंध सुस्पष्ट झाला. अधिवृक्क संप्रेरकांच्या नियंत्रणामध्ये पियुषिकेची भूमिका सुस्पष्ट झाली. विसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात प्रारण-प्रतिक्षमता आमापन (Radio-immune assay) पद्धतींमध्ये मोठे बदल घडून आले. परिणामी अधिवृक्क ग्रंथीची संरचना व कार्य याबद्दल अधिकाधिक माहिती उपलब्ध होऊ लागली. अधिवृक्क ग्रंथीच्या विविध विकारांवर उपचार करण्यासाठी हे संशोधन महत्त्वाचे ठरले.

संरचना : मानवी शरीरात अधिवृक्क ग्रंथींची जोडी असते. प्रत्येक मूत्रपिंड/ वृक्काच्या (Kidneys) वरील टोकाला पिवळट रंगाची व त्रिकोणी आकाराची एक अधिवृक्क ग्रंथी आढळते. प्रौढ व्यक्तीमध्ये या ग्रंथीचे वजन ७ – १० ग्रॅम. पर्यंत भरते. प्रत्येक अधिवृक्क ग्रंथी साधारणपणे ५ – ६  सेंमी. लांब, ३ सेंमी. रुंद व १ सेंमी. जाडीची असते. अधिवृक्क ग्रंथी एका वसाजन्य कोशाने (Adipose capsule) वेढलेली असते. हा कोश वृक्क व अधिवृक्क यांचे आघातांपासून संरक्षण करतो.

संरचनेच्या दृष्टीने अधिवृक्क ग्रंथीचे दोन भाग पडतात. बाहेरच्या भागाला अधिवृक्क बाह्यांग (Adrenal cortex) व आतील भागाला अधिवृक्क मध्यांग (Adrenal medulla) म्हणतात. या दोन्ही भागांमधील ऊतींची रचना व संप्रेरके पूर्णतः वेगळी आहेत.

अधिवृक्क ग्रंथीचा ९०% भाग बाह्यांगाने व्यापलेला असतो. बाह्यांगाचे तीन भाग पडतात. या भागांना कोशिका गुच्छमंडल (Zona glomerulosa), कोशिका स्तंभमंडल (Zona fasciculata), जालमंडल (Zona reticularis) असे संबोधतात. सूक्ष्मदर्शकाखाली पाहिले असता तिन्ही भागांमधील ऊतींची भिन्न रचना दिसून येते. तसेच प्रत्येक मंडल वेगवेगळी संप्रेरके स्रवते. सर्वांत बाहेरील भागाला कोशिका गुच्छमंडल म्हणतात. या भागातील पेशी अंडगोलाकार असून गुच्छाकृती रचनेमध्ये आढळतात. या पेशी मिनरलोकॉर्टिकोस्टेरॉइड (Mineralocorticosteroids) संप्रेरके तयार करतात.

संप्रेरके : अल्डोस्टेरॉन (Aldosterone) हे या प्रकारातील प्रमुख संप्रेरक आहे. कोलेस्टेरॉलपासून (Cholesterole) बनलेले हे संप्रेरक मूत्रपिंड, स्वेद ग्रंथी, लाळ ग्रंथी व आतडे यांमधील ऊतींवर परिणाम करते. मूत्रपिंडामध्ये सोडियमचे पुनर्शोषण व पोटॅशियमचे उत्सर्जन या दोन प्रक्रिया नियंत्रित करण्याचे काम अल्डोस्टेरॉन करते. तसेच यांचा समतोल राखण्यात या संप्रेरकाची प्रमुख भूमिका असते. या आयनांच्या माध्यमातून अल्डोस्टेरॉन रक्ताचा पातळपणा, रक्तदाब व शरीरातील जलधारणा पातळी (Water retention) यांवर नियंत्रण ठेवते. रेनिन-अँजिओटेन्सिन प्रथिने (Renin–angiotensin system, RAS) व रक्तातील पोटॅशियमचे प्रमाण अल्डोस्टेरॉनचे कार्य नियंत्रित करतात. अल्डोस्टेरॉनचे कार्य विस्कळीत झाल्यास उच्च रक्तदाब उद्भवू शकतो.

कोशिका-गुच्छमंडलाच्या खालोखाल असलेले कोशिका स्तंभमंडल ग्लुकोकॉर्टिकॉइड (Glucocorticoids) संप्रेरके तयार करते. ग्लुकोकॉर्टिकॉइड संप्रेरके हा कॉर्टिकोस्टेरॉइड संप्रेरकांचा एक उपप्रकार आहे. कर्बोदके, स्निग्धाम्ले व प्रथिने यांच्या मूलभूत चयापचय प्रक्रिया व ऊर्जा निर्मिती करण्याचे अत्यावश्यक काम ही संप्रेरके नियंत्रित करतात. कॉर्टिसॉल/ हायड्रोकॉर्टिसोन (Cortisol / hydrocortisone) हे यांपैकी एक प्रमुख संप्रेरक आहे. मूलभूत चयापचय प्रक्रिया संतुलित ठेवण्यात या संप्रेरकाचा महत्त्वाचा वाटा असतो. मेदाचे विघटन, यकृतामध्ये ग्लुकोज-नवजनन (Gluco-neogenesis), शर्करेचे शोषण यावर ग्लुकोकॉर्टिकोस्टेरॉइड संप्रेरके नियंत्रण राखतात. तसेच क्षार व पाणी यांचा समतोल राखण्यात या संप्रेरकांचा महत्त्वाचा वाटा असतो. प्रतिरक्षण-प्रणाली, समस्थिती, रक्ताभिसरण संस्था यांचे कार्य सुरळीत ठेवण्यास ही संप्रेरके मदत करतात.

अधश्चेतक कॉर्टिसॉलचे नियंत्रण करते. ताणतणावाला प्रतिसाद म्हणून या अधश्चेतक कॉर्टिकोट्रॉपिन मुक्तक संप्रेरकाची (Corticotropin-releasing hormone, CRH) निर्मिती करते. या मुक्तक घटकाच्या प्रभावाखाली अग्रपियूषिकेमधील कॉर्टिकोट्रोप पेशी कॉर्टिकोट्रॉपिन (Adrenocorticotropin/corticotropin, ACTH) संप्रेरक स्रवतात. या संकेताला प्रतिसाद देऊन अधिवृक्क कॉर्टिसॉल तयार करते. कॉर्टिसॉलचे प्रमाण कमी-अधिक झाल्यास त्याचा परिणाम चयापचय प्रक्रिया व प्रतिकारक्षमतेवर होतात. कॉर्टिसॉलचे संतुलन बिघडल्याने कुशिंग विकार (Cushing syndrome), ॲडिसन विकार (Addison’s disease), संधिवाताभ संधिशोथ (Rheumatoid arthritis) यांसारखे विकार उद्भवत असल्याचे समोर आले आहे.

सगळ्यात आतील भाग म्हणजे जालमंडल होय. जालमंडलातील पेशी धाग्यांसारख्या रचनेमध्ये आढळतात. सूक्ष्मदर्शीखाली या संरचना जाळ्याप्रमाणे दिसतात. त्यामुळे या भागाला जालमंडल हे नाव दिले गेले. जालमंडलामधील पेशी पुंजन्य संप्रेरके (Androgens) तयार करतात. तसेच या पेशी अत्यल्प प्रमाणात ग्लुकोकॉर्टिकोस्टेरॉइडे संप्रेरकेदेखील स्रवतात.

अधिवृक्क ग्रंथीच्या मध्यभागी छोटेसे मध्यांग असते. अधिवृक्क ग्रंथीच्या एकूण वजनापैकी केवळ १० % वजन मध्यांगाचे असते. मध्यांगातील पेशींना वर्णरागी पेशी असे (Chromaffin cells/ Pheochromocytes) म्हणतात. या पेशींच्या पेशीद्रवामध्ये वर्णरागी कणिका (Chromaffin granules) नामक कणिका सापडतात. क्रोमियम लवणाच्या संपर्कात येताच कणिका रंग बदलतात व गडद दिसू लागतात. या वैशिष्ट्यपूर्ण संरचनेमुळे या पेशींना त्यांचे नाव दिले गेले आहे. वर्णरागी पेशी कॅटेकोलामाइन (Catecolamines) संप्रेरके स्रवतात. डोपामिन ॲड्रेनॅलिन (Adrenalin) व नॉर-ॲड्रेनॅलिन (Nor-adrenalin) या संप्रेरकांचा या प्रकारात समावेश होतो. ही संप्रेरके चेतापारेषके (Neurotransmitters) देखील असतात. शारीरिक व मानसिक ताणाचा सामना करण्यासाठी शारीरप्रक्रिया नियंत्रित करतात.

अधिवृक्क मध्यांग अनुकंपी चेतासंस्थेचा (Sympathetic Nervous system) भाग आहे. वर्णरागी पेशींचे उद्द्विपन (उद्दिपन) आणि कार्य अनुकंपी चेतापेशी नियंत्रित करतात. वर्णरागी पेशी अनुकंपी चेतावेगाला प्रतिसाद देऊन वर्णरागी पेशी कणिका रक्तामध्ये सोडतात आणि त्यातून संप्रेरके रक्तप्रवाहात मिसळतात. ॲड्रेनॅलिन व नॉर-ॲड्रेनॅलिन संप्रेरके हृदय, फुफ्फुसे, श्वासनलिका, अन्ननलिकेचे काही भाग, यकृत, डोळे या विविध प्रकारच्या ऊतींवर परिणाम घडवून आणतात. ॲड्रेनॅलिन तणावाच्या किंवा धोक्याच्या परिस्थितीला (Fight or flight response) सामोरे जाण्यासाठी शरीराला तयार करते. ॲड्रेनॅलिनच्या प्रभावाखाली श्वासनलिका रुंदावतात. हृदय, फुफ्फुसे व मोठ्या स्नायूगटांना अतिरिक्त प्राणवायू मिळू लागतो. तसेच रक्तवाहिन्या प्रसरण पावून या अवयवांना होणारा रक्तपुरवठा वाढतो. हृदयगती, रक्तदाब आणि रक्तातील साखरेची पातळी वाढते. या सर्वांचा परिणाम म्हणून शारीरिक क्षमता व सतर्कता तात्पुरती वाढते. तणावपूर्ण परिस्थिती सरताच या संप्रेरकांचे विघटन होते.

अधिवृक्क ग्रंथीचे कार्य विस्कळीत झाल्यास चयापचय, ऊर्जानिर्मिती, समस्थिती, रक्तदाब, पाणी व क्षारांचा समतोल या मूलभूत क्रियांवर त्याचे परिणाम दिसून येतात. संप्रेरकांचे प्रमाण कमी अधिक झाल्यास विविध प्रकारचे विकार उद्भवतात. काही आनुवंशिक विकार, स्टेरॉइड औषधे, संसर्गजन्य आजार आणि कर्करोग यांमुळे अधिवृक्क ग्रंथीचे कार्य कमी होऊ शकते. तसेच पियुषिका ग्रंथीचे कार्य अनियमित झाल्यास त्याचा थेट परिणाम अधिवृक्क संप्रेरकांच्या प्रमाणावर होतो. पियुषिका ग्रंथी किंवा अधिवृक्क ग्रंथीमधील निरुपद्रवी अर्बुदांमुळे संप्रेरकांचे प्रमाण कमी जास्त होऊ शकते.

अधिवृक्क ग्रंथीच्या विकारांवर उपचार करण्यासाठी नवनवीन औषधे बाजारात येत आहेत. तसेच मानवनिर्मित संप्रेरकांमुळे अधिवृक्क ग्रंथीच्या विकारांवर उपचार करणे सोपे होत आहे.

पहा : अधश्चेतक, डोपामाईन, वृषणे, संप्रेरके.

संदर्भ :

1. https://www.britannica.com/science/thyroid-gland/Regulation-of-thyroid-hormone-secretion
2. https://www.endocrine.org/patient-engagement/endocrine-library/hormones-and-endocrine-function/adrenal-hormones
3. https://www.hopkinsmedicine.org/health/conditions-and-diseases/adrenal-glands
4. https://en.wikipedia.org/wiki/Adrenal_cortex
5. https://en.wikipedia.org/wiki/Adrenal_gland
6. William’s Textbook of Endocrinology, 14th ed., Shlomo Melmed Ronald Koenig Clifford Rosen Richard Auchus Allison Goldfine, Elsevier, 2019.

समीक्षक : प्रमोद जोगळेकर