(स्थापना : १९७४). होमी भाभा सेंटर फॉर सायन्स एज्युकेशन अर्थात होमी भाभा विज्ञान शिक्षण केंद्राची (HBCSE; एचबीसीएसई) निर्मिती जुलै १९७४ मध्ये सर दोराबजी टाटा ट्रस्टकडून मिळालेल्या अनुदानांतर्गत टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ…
निअँडर नदीच्या खोऱ्यातील मानव. सुमारे तीन लाख वर्षांपूर्वी सेपियन मानव म्हणजे आधुनिक मानव जातीचा उदय झाला त्या वेळी इरेक्टस या अतिप्राचीन जातीचे मानव अस्तित्वात होते. शिवाय इतरही अनेक मानव जातींचे…
नाईक, चित्रा (Naik, Chitra) ꞉ (१५ जुलै १९१८ – २४ डिसेंबर २०१०). प्रसिद्ध शिक्षणतज्ज्ञ. चित्राताई यांचा जन्म मुंबई येथे झाला. त्यांचे वडील मुंबईतील नामांकित डॉक्टर, तर आई गोदावरी या गृहिणी…
विचार करणारा, प्रगल्भ बुद्धिप्रधान, प्रत्यक्षात शारीरिक दृष्ट्या अधिक प्रगत असलेला आधुनिक मानव. त्यालाच शास्त्रीय भाषेत ‘सेपियन मानव’ (होमो सेपियन) असे म्हणतात. या मानवांचा उदय आणि ते आफ्रिकेतून बाहेर पडून जगभर…
स्थापना : २१ ऑक्टोबर, १९५०). केंद्रीय खाद्य तंत्रज्ञान संशोधन संस्था (सीएफटीआरआय) ही भारत सरकारच्या विज्ञान आणि तंत्रज्ञान मंत्रालयाच्या अंतर्गत येते. याचे मुख्य कार्यालय म्हैसूर येथे आहे. मुख्य कार्यालयाव्यतिरिक्त हैदराबाद, मुंबई…
शक्यतावाद. मानव हा क्रियाशील प्राणी असून तो निसर्गावर मात करू शकतो, या विचारप्रणालीला संभववाद असे म्हटले जाते. पर्यावरण हा मानवी जीवनावर निर्बंध घालणारा घटक आहे, या निसर्गवादी विचारसारणीच्या अगदी विरोधी…
अब्राहम, प्रिया : (१९६४). भारतीय वैद्यकशास्त्रज्ञ आणि विषाणुतज्ज्ञ. त्यांनी कोव्हिड विषाणूच्या (SARS-CoV-2; सार्क-कोव्ह-२) चाचणी तंत्र आणि जीनोम अभ्यासाच्या क्षेत्रात भरीव योगदान दिले आहे. राष्ट्रीय विषाणू विज्ञान संस्था (नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ…
नव-निश्चयवाद.थांबा व जा निसर्गवाद (स्टॉप अँड गो डिटरमिनिजम). नव-निसर्गवाद हा एक भौगोलिक सिद्धांत असून त्यात निसर्गवाद आणि संभववाद या दोन्हींमधील घटकांचा एकत्रित विचार करून पर्यावरणाचा मानवी क्रिया आणि त्याच्या कृतीवर…
पर्यावरणवाद, अशक्यतावाद, नियतिवाद, पर्यावरणीय किंवा भौगोलिक निसर्गवाद अशा नावांनीही ही संज्ञा वापरली जाते. तत्त्वज्ञान, साहित्य व कला या विषयांतही निसर्गवाद, नियतिवाद या संज्ञा वापरल्या जातात; परंतु सदर नोंदीत केवळ भौगोलिक…
डेन्मार्क, नॉर्वे व स्वीडन यांदरम्यानचा समुद्र. त्याला स्कॅगरॅक सामुद्रधुनी असेही संबोधले जाते. उत्तर समुद्राचा हा एक आयताकार फाटा असून त्याच्यामुळे उत्तर समुद्र कॅटेगॅट व बाल्टिक समुद्रांशी जोडला गेला आहे. हा…
आफ्रिकेतील काँगो नदीच्या (झाईरे नदी) मुखाकडील (नदीचा तिसरा टप्पा) प्रवाहमार्गातील ३२ द्रुतवाह व धबधब्यांची मालिका (प्रपातमाला). झाईरे (काँगो लोकसत्ताक गणतंत्र) या देशातील किन्शासा (लिओपोल्डव्हिल) ते माताडी या शहरांच्या दरम्यानच्या ३५४…
गॉटमन, झां (Gottman, Jean) : (१० ऑक्टोबर १९१५ – २८ फेब्रुवारी १९९४). फ्रेंच भूगोलज्ञ. युक्रेनमधील खारकॉव्ह येथे एली गॉटमन व सोनिया फॅनी एटिंगर या दांपत्याच्या पोटी त्यांचा जन्म झाला. इ.…
ग्रीसच्या पूर्वेकडील इजीअन समुद्राच्या वायव्य भागामधील ग्रीक मॅसिडोनियाच्या दक्षिण किनाऱ्यावरील आखात. या आखाताच्या ईशान्येस ग्रीसचे सलॉनिक (थेसालोनायकी) हे शहर आहे. या शहराच्या प्राचीन थर्मा या नावावरून या आखातास थर्मिक आखात…
याला कॅटेगॅट सामुद्रधुनी असेही संबोधले जाते. उत्तर-दक्षिण दिशेत पसरलेल्या या समुद्राच्या पश्चिमेस डेन्मार्कचे जटलंड द्वीपकल्प, दक्षिणेस डेन्मार्कचेच झीलंड बेट, पूर्वेस स्वीडन हा देश; तर उत्तरेस स्कॅगरॅक समुद्र (उत्तर समुद्राचा फाटा)…
मानवी पचनसंस्थेतील एक महत्त्वाचा अवयव. जठराच्या निर्गमद्वारापासून गुदद्वारापर्यंतच्या अन्नमार्गाच्या भागास आतडे (आंत्र) म्हणतात. आतड्याची रचना व कार्य यांवरून त्याचे लहान आतडे (लघ्वांत्र) व मोठे आतडे (बृहदांत्र) असे दोन प्रमुख भाग…