नोबेल, आल्फ्रेड बेअरनार्ड : (२१ ऑक्टोबर १८३३–१० डिसेंबर १८९६). स्वीडिश अभियंते, स्फोटकांचे संशोधक, उद्योगपती आणि प्रख्यात नोबेल पारितोषिकांचे प्रणेते. त्यांनी डायनामाइट व इतर शक्तिमान स्फोटक पदार्थ शोधून काढले. नोबेल यांचा…
एर्डोश,पॉल : (२६ मार्च १९१३ – २० सप्टेंबर १९९६). हंगेरियन गणितज्ज्ञ. संख्या सिद्धांत आणि चयनशास्त्र यातील गणिती योगदानाबाबत त्यांना सुप्रसिद्ध गणितज्ज्ञ लेनर्ड ऑयलर (Leonhard Euler) यांच्यानंतरचे स्थान दिले जाते. त्यांनी…
पार्श्वभूमी : दुसऱ्या महायुद्धात अमेरिकेने जपानवर दोन अणुबाँब हल्ले केले. त्यातून झालेल्या स्फोटाच्या विध्वंसाचे परिणाम पाहून त्या बाँबची संहारकशक्ती जगाच्या लक्षात आली आणि 'अणु शर्यत' चालू झाली. शीतयुद्धाच्या कालावधीत या…
मानवी चेतासंस्थेचे एक महत्त्वाचे इंद्रिय. सु. १० अब्ज चेतापेशींचे जाळे असलेल्या मेंदूचे कार्य थक्क करणारे आहे. शरीरातील सर्व कार्यांवर मेंदूचे नियंत्रण असते. सर्व प्रकारच्या भावभावना, विचार, ज्ञानेंद्रियांकडून मिळणाऱ्या संदेशांचे आकलन,…
मानवी उत्क्रांतीतील एक महत्त्वाचे कौशल्य. मानवपूर्व अवस्था ते आधुनिक मानव उत्क्रांतीच्या घडामोडींमध्ये दगडांना व हाडांना कृत्रिमपणे आकार देऊन त्यांची हत्यारे व अवजारे बनवण्याचे तंत्र विकसित होण्याला महत्त्वाचे स्थान आहे. प्राण्यांचे…
चिंपँझी या कपिचे पूर्वज व मानव प्रजातीचे पूर्वज यांच्या शाखा सुमारे ८० ते ६० लक्ष वर्षपूर्व या काळात वेगळ्या झाल्यानंतर मानवी उत्क्रांतीची वाटचाल निराळ्या दिशेने सुरू झाली. या नंतर शरीररचनेत…
सेवालाल महाराज : (१५ फेब्रुवारी १७३९—४ डिसेंबर १८०६). गोर-बंजारा समुदायाचे आध्यात्मिक गुरू, समाजसुधारक आणि आधुनिक संत. त्यांचा जन्म गोलार दोडी तांडा, ता. गुंटी, जि. अनंतपूर (आंध्र प्रदेश) येथे बंजारा समाजातील…
इमारत बांधकामामध्ये इमारत कोरडी असणे आवश्यक आहे. निकृष्ट आराखडा, त्रुटीयुक्त बांधकाम व कमी दर्जाच्या साहित्याचा वापर यांमुळे इमारतीमध्ये ओलावा येतो. ओलाव्यामुळे फक्त इमारतीच्या कार्यशील कालावधीवर (Life span) वाईट परिणाम होऊ…
आफ्रिकेच्या आग्नेय किनाऱ्याजवळून वाहणारा हिंदी महासागरातील पृष्ठीय सागरी प्रवाह. दक्षिण गोलार्धात व्यापारी वाऱ्यांच्या प्रभावामुळे हिंदी महासागरात भोवऱ्यासारखे चक्राकार सागरी प्रवाह आढळतात. हा प्रवाह १०° द. ते २०° द. अक्षवृत्तांच्या दरम्यान…
उत्तर अटलांटिक महासागरातील द्वीपसमूह आणि पोर्तुगालचा स्वायत्त प्रदेश. क्षेत्रफळ २,३२२ चौ. किमी.; लोकसंख्या २,४२,७९६ (२०२४ अंदाजे). पोर्तुगालच्या मुख्य भूमीपासून पश्चिमेस सुमारे १,६०० किमी. अंतरावर ही बेटे आहेत. या बेटांचा अक्षवृत्तीय…
कझाकस्तान देशाची राजधानी व मध्य आशियातील अत्याधुनिक शहरांपैकी एक. लोकसंख्या १३,२४,११० (२०२४ अंदाजे). हे देशाच्या उत्तर मध्य भागी ट्रांस-कझाकस्तान व दक्षिण सायबिरीया लोहमार्गावर, इशिम नदीकिनारी वसलेले आहे. हे दळवळणाचे केंद्र…
अर्थशास्त्राची एक उपशाखा. ही शाखा साधारणपणे एकोणिसाव्या शतकाच्या मध्यापासून उदयास आली, असे मानले जाते. ‘अर्थशास्त्र हे सतत बदलत जाणारे, विकास पावत जाणारे शास्त्र आहे’ हा या विचारधारेचा गाभा आहे. परंपरेनुसार…
जगदाळे, निवृत्ती गोविंद (Jagdale, Nivrutti Govind) : (४ फेब्रुवारी १९०३ – ३० मे १९८१). महाराष्ट्राच्या ग्रामीण भागातील एक शिक्षण प्रसारक व समाजसुधारक. जगदाळे मामा म्हणून परिचित. सोलापूर जिल्ह्यातील बार्शी तालुक्यातील…
स्त्रिया आणि पुरुष यांच्या शरीररचनांमध्ये फरक आहे; पण समाजामध्ये स्त्रिया आणि पुरुषांबाबत जे भेदभाव केले जातात, त्या सर्वांचे कारण आपल्याला त्यांच्या शारीरिक फरकांमध्ये सापडेलच असे नाही. शारीरिक फरकांव्यतिरिक्त स्त्रिया आणि…
सातारा जिल्ह्यातील कृष्णेची सर्वांत मोठी उपनदी व महाराष्ट्राची भाग्यलक्ष्मी मानली जाणारी नदी. कोयना महाबळेश्वर पठाराच्या पश्चिम भागातील एलफिन्स्टन पॉइंटजवळ (१७° ५८’ उत्तर आणि ७३° ४३’ पूर्व) उगम पावते. ती सातारा…