जैविक उत्परिवर्तके हा जनुकाच्या संरचनेत किंवा डीएनए क्रमामध्ये होणारे बदल घडवणाऱ्या घटकांचा एक प्रकार आहे. भौतिक उत्परिवर्तके आणि रासायनिक उत्परिवर्तके हे इतर दोन प्रकारचे घटक उत्परिवर्तने घडवून आणतात. जीवाणूंच्या (Bacteria) अनेक…
प्रारंभिक शुद्धीकरणानंतर करण्यात येणाऱ्या प्राथमिक शुद्धीकरण प्रक्रियेचा एक महत्त्वाचा घटक म्हणजे अवायुजीवी पचन. सांडपाण्यामधील सेंद्रीय गाळाचे स्थिरीकरण करणे व त्याचे घनफळ कमी करणे हे अवायुजीवी पचनाचे प्रमुख हेतू असतात. अवायुजीवी…
पूतिकुंड (Septic tank) : अवायुजीवी पद्धतीने सांडपाण्याचे अंशतः शुद्धीकरण करण्याचा मार्ग म्हणजे पूतिकुंड. ह्याचा उपयोग स्वतंत्र घरे, लहान वस्त्या आणि शहरामधील सांडपाणी वाहून नेणार्‍या नलिकांपासून दूर असलेल्या वस्त्यांसाठी होतो. पूतिकुंडांची…
ठाकूर जयदेव सिंह : (१९ सप्टेंबर १८९३—२७ मे १९८६). भारतीय तत्त्वज्ञान आणि भारतीय संगीत यांचा सखोल व्यासंग करून आणि त्यात साहित्य निर्मिती करून संगीतक्षेत्रात भरीव योगदान दिलेले एक व्यक्तिमत्त्व. त्यांचा…
खाँ, रजब अली : (१८७५—८ जानेवारी १९५९). हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीताच्या प्रभावशाली गायनामुळे प्रसिद्ध झालेले गायक. त्यांचे गाणे जयपूर घराणे आणि किराणा घराण्याचे वैशिष्ट्यपूर्ण मिश्रण असलेले होते. रजब अली खाँ यांचा…
किण्व (Yeast) हे दृश्यकेंद्रकी (Eukaryotic) एकपेशीय सजीव आहेत. पंचसृष्टी वर्गीकरणानुसार त्यांचा समावेश कवक सृष्टीत (Kingdom Fungi) केला जातो. किण्वाच्या सुमारे १,५०० जाती असून यातील बहुसंख्य जाती ॲस्कोमायकोटा (Ascomycota) या प्रसृष्टीत…
बाह्यसेवा म्हणजे व्यावसायिक-उद्योगसंस्था किंवा शासकीय संस्था यांद्वारे कौशल्यपूर्ण अशा दुसऱ्या संस्थेशी काम करण्यासाठी करण्यात येणारा करार होय. साधारणतः उद्योग किंवा व्यवसायामध्ये मुख्य उत्पादन घटकांव्यतिरिक्त अन्य इतर गोष्टींवर लक्ष द्यावे लागते.…
नैसर्गिक शेती हा एक पर्यावरणीय दृष्टिकोण आहे. शेतीच्या पद्धतीचा हा दृष्टिकोण जपानी शेतकरी व तत्त्ववेत्ता मसनोबू फुकौका यांनी त्यांचे पुस्तक द वन-स्ट्रॉ रिव्होल्युशन यामध्ये १९७५ मध्ये मांडला. या शेतीपद्धतीस फुकौका…
विकासाच्या अर्थशास्त्राशी घनिष्ठ संबंध असलेली एक अर्थशास्त्रीय शाखा. प्राचीन काळापासून पौर्वात्य तसेच पाश्चिमात्य देशांतील विविध विचारवंतांनी शिक्षणाचे जीवनातील महत्त्व अधोरेखित केले आहे; परंतु त्या काळात शिक्षणाचा विचार हा प्रामुख्याने धर्म,…
हर्दवाणी, लछमण : (३ मे १९४२ - ९ ऑगस्ट २०२३) : लछमण परसराम हर्दवाणी. भारतातील सिंधी भाषेतील कोशकार, व्याकरणकार, भाषातज्ञ आणि सिंधी समाज आणि संस्कृतीविषयक आध्यात्मिक लेखन करणारे प्रसिद्ध लेखक.…
एखाद्या आर्थिक व्यवहाराचा समाजाला उचलावा लागणारा वैकल्पिक खर्च म्हणजे छाया किंमत होय. जेव्हा वस्तू व सेवांची बाजार किंमत लागू करता येत नाही किंवा संसाधनांची बाजार किंमत त्यांचे योग्य मूल्य दाखवू…
आंतरराष्ट्रीय व्यापार आणि व्यापार व्यवहारांच्या संदर्भातील एक महत्त्वपूर्ण घटक म्हणजे विदेशी विनिमय दर होय. विदेशी विनिमय बाजारात विदेशी चलनाच्या देवाणघेवाणीचे व्यवहार होतात. तसेच एका चलनाचे दुसऱ्या चलनाच्या संदर्भातील मूल्य निश्चित…
सहस्रक विकासाची ध्येये ही आंतरराष्ट्रीय विकासाची आठ ध्येये आहे. या ध्येयांची निर्मिती सप्टेंबर २००० मध्ये न्यूयॉर्क येथे संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या मुख्यालयात भरलेल्या शिखर परिषदेतील चर्चेमधून करण्यात आली. संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या १९१ सदस्य…
भारतीय शेतकर्‍यांच्या समस्यांचा व त्यावरील उपायांचा विस्तृतपणे विश्लेषण करणारे एक महत्त्वपूर्ण पुस्तक. भारतीय शेतीवरील वैज्ञानिक दृष्टीकोनातून लिहिलेले हे पहिले पुस्तक आहे. इसवी सन १८७५ मध्ये महात्मा ज्योतिराव गोविंदराव फुले यांच्या…
राजमोहिनी देवी : (७ जुलै १९१४ – ६ जानेवारी १९९४). छत्तीसगडमधील सामाजिक कार्यकर्त्या. त्यांचा जन्म प्रतापपूर येथे झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव वीरसाय आणि आईचे नाव शीतला. त्या गौंड आदिवासीमधील मांजी…