मराठी विश्वकोश

एटना ज्वालामुखी (Etna Volcano)

मौंट एटना. इटलीच्या सिसिली बेटावरील एक जागृत (सक्रीय, क्रियाशील) ज्वालामुखी. ग्रीक शब्द ऐटने (मी जळत आहे - ‘I burn’) यावरून एटना हा शब्द आलेला आहे. जगातील प्रसिद्ध जागृत ज्वालामुखींपैकी हा…

हार्डी-वाईनबर्ग नियम/तत्त्व (Hardy-Weinberg principle)

सजीवांच्या समूह जनुकस्थिरता व उत्क्रांती यांस कारणीभूत ठरणाऱ्या घटकातील परस्परसंबंध स्पष्ट करणारे समीकरण म्हणजे हार्डी-वाईनबर्ग नियम होय. लैंगिक प्रजनन असणाऱ्या सजीवांमध्ये ‘सजीवांचा समूह’ (Population) हे अनुवंशिक बदल घडण्याचे आणि संक्रमित…

प्रातिनिधिक सजीव : झेनोपस (Model organism : Xenopus)

उभयचर वर्गातील अन्युरा (Anura; शेपटी विरहित) गणातील पीपीडी (Pipidae) कुलात झेनोपस या बेडकाच्या प्रजातीचा समावेश होतो. याला आफ्रिकी नखरी बेडूक (African clawed frog) असेही म्हणतात. अन्नाचे तुकडे करण्यासाठी याच्या मागच्या…

हरी जीवन अर्णीकर (Hari Jeevan Arnikar)

अर्णीकर, हरी जीवन : (६ ऑक्टोबर १९१२ — २१ नोव्हेंबर २०००). भारतीय बहुआयामी आणि आणवीय रसायनशास्त्राचे मूलगामी अभ्यासक, ज्येष्ठ अध्यापक आणि लेखक. अर्णीकर यांचा जन्म आंध्रप्रदेशातील श्रीकालहस्ती येथे झाला. पितृछत्र…

कार्स्ट भूमिस्वरूप (Karst Topography)

कार्स्ट ही चुनखडी, डोलोमाइट आणि जिप्सम यांसारख्या पाण्यात विरघळणाऱ्या कार्बोनेट खडकांच्या विरघळण्यापासून निर्माण होणारी स्थलाकृती आहे. चुनखडक किंवा डोलोमाइट खडकांच्या प्रदेशात हवेतील कार्बन डाय-ऑक्साइडामुळे किंचित अम्लधर्मी झालेले पृष्ठभागावरील पाणी खडकांच्या…

ॲरिस्टॉटल (Aristotale)

ॲरिस्टॉटल : (इ.स. पूर्व ३८४ ते ३२२). ग्रीक तत्त्वज्ञ. ॲरिस्टॉटल यांनी प्लेटो या प्रसिद्ध तत्त्वज्ञाकडे शिक्षण घेतले. त्यांनी लेखियम या संस्थेची स्थापना करून ॲरिस्टॉटलीयन परंपरा सुरू केली. त्यांनी भौतिकशास्त्र, जीवशास्त्र,…

अजिंक्यतारा किल्ला (सातारा).

अजिंक्यतारा किल्ला (Ajinkyatara Fort)

अजिंक्यतारा : सातारा जिल्ह्यातील एक इतिहासप्रसिद्ध डोंगरी किल्ला. सह्याद्रीच्या बामणोली-घेरादातेगड डोंगररांगेत हा तटबंदीयुक्त किल्ला असून किल्ल्याच्या पायथ्याशीच उत्तरेस सातारा शहर वसले आहे. पुणे-बंगळुरू राष्ट्रीय महामार्गावर पुण्यापासून दक्षिणेस सु. १२० किमी.…

शिवनृत्यमूर्ती, ऐहोळे (कर्नाटक).

शिव-नृत्यमूर्ती (Shiva-Nrityamurti)

एक प्रसिद्ध शिवरूप. शिव हा योग, ज्ञान, विविध शास्त्रे, कला या सर्वांचा सर्वोच्च अधिकारी असून या रूपात त्याने नृत्य-नाट्यकला प्रवर्तित केली अशी पारंपरिक समजूत आहे. ही भारतीय कलेने जागतिक कलेला…

वीणाधरमूर्ती, पुदुकोट्टई (तमिळनाडू).

शिव-दक्षिणामूर्ती (Shiva-Dakshinamurti)

एक शिवरूप. संहारमूर्ती जसे शिवाचे उग्र रूप दर्शवितात, तसेच दक्षिणामूर्ती हे त्याचे शांत रूप म्हणून ओळखले जाते. दक्षिणा म्हणजे बुद्धी. ही दक्षिणा ज्याचे नेत्र व मुख आहे, ती दक्षिणामूर्ती होय.…

सार्वजनिक आरोग्यसेवा प्रगती : विकसित देश (Public Healthcare Progress : Developed Countries)

प्रस्तावना : बहुतेक विकसित देश ‘पारंपारिक औषधे व आरोग्य सेवा’ या संकल्पनेवर अवलंबून असतात. लोकांना निरोगी ठेवण्यासाठी तसेच आरोग्य सेवा देताना औषधे वितरीत करण्यासाठी औषधनिर्माता व शस्त्रक्रिया करण्यासाठी वैद्य, परिचारिका आणि इतर…

व्यक्तिमत्त्वाचा पंचघटक सिद्धांत (Five Factor Model)

हा व्यक्तिमत्त्व मानसशास्त्र या मानसशास्त्राच्या शाखेतील एक महत्त्वाचा गुण विशेष (trait) सिद्धांत आहे. या सिद्धांतानुसार व्यक्तिमत्त्वाचे पाच प्रमुख घटक आहेत. हे पाच घटक खालीलप्रमाणे : एक, चेतापदशिता (Neuroticism); दोन, बहिर्मुखता…

स्व-आदरभाव (Self-Esteem)

स्व-आदरभाव ही संकल्पना मानसशास्त्राच्या व्यक्तिमत्त्व मानसशास्त्र या शाखेमधील एक महत्त्वाची संकल्पना आहे. स्व आदरभाव हा मानवी व्यक्तिमत्त्वाचा एक महत्त्वपूर्ण घटक आहे. यामध्ये व्यक्तीने स्वत:बद्दल केलेले भावनिक आणि बोधात्मक मूल्यमापन अंतर्भूत…

कृष्णाबाई केळवकर (Krishnabai Kelvakar)

केळवकर, कृष्णाबाई : (२६ एप्रिल १८७९ -२ सप्टेंबर १९६१) : कोल्हापूर संस्थानमधील पहिल्या स्त्री-वैद्य (डॉक्टर). त्यांचा जन्म अलिबाग येथे झाला. वडील कृष्णाजी दादाजी केळवकर (वसई) व आई रखमाबाई यांना एकूण…

मकरंदगड

मकरंदगड (Makarandgad)

सातारा जिल्ह्यातील एक डोंगरी किल्ला. ‘मधुमकरंदगड’ या नावानेही परिचित. महाबळेश्वरपासून नैर्ऋत्य दिशेला सु. ३८ किमी. अंतरावर आणि प्रतापगडपासून दक्षिणेला सु. २८ किमी. अंतरावरील हा किल्ला समुद्रसपाटीपासून सु. १२३६ मीटर उंचीवर…

वैराटगड

वैराटगड (Vairatgad)

वैराटगड : सातारा जिल्ह्यातील एक डोंगरी किल्ला. वाई तालुक्यात सह्याद्री डोंगररांगेत वाईच्या आग्नेयीस सु. १० किमी. अंतरावर आणि मेढा (ता. जावळी) पासून ईशान्येस १४ किमी. अंतरावर हा किल्ला असून समुद्रसपाटीपासून…