मराठी विश्वकोश

राणी इंदुमती (Indumati)

राणी इंदुमती : (६ डिसेंबर १९०६ – ३० नोव्हेंबर १९७१). कोल्हापूर संस्थानातील शैक्षणिक व सामाजिक सुधारणांच्या पुरस्कर्त्या. त्यांचा जन्म सासवड येथे शंकरराव पांडुरंग जगताप व जानकीबाई या दाम्पत्यापोटी झाला. त्यांचे…

मंदीयुक्त भाववाढ (Stagflation)

वस्तूंच्या किमतीत वाढ होऊनही उत्पादनात घट व बेरोजगारीत वृद्धी होते आणि आर्थिक व्यवहांरातील घडामोडी मंदावलेल्या दिसतात अशा अवस्थेला मंदीयुक्त भाववाढ किंवा मुद्रा अवपात असे संबोधले जाते. मंदीयुक्त भाववाढ हे परस्परविरोधी…

दाजीबा देसाई (Dajiba Desai)

देसाई, दाजीबा बळवंतराव : (१५ सप्टेंबर १९२५ - १९ मार्च १९८५). शेतकरी कामगार पक्ष आणि महाराष्ट्र-कर्नाटक सीमा लढ्यातील एक ज्येष्ठ नेते, विचारवंत आणि पत्रकार. भाई दाजीबा देसाई या नावानेही ते…

मनीषा इनामदार (Maneesha Inamdar)

इनामदार, मनीषा : (२५ फेब्रुवारी १९६७ ). भारतीय मूल-पेशी (स्कंद, बुध्न, आद्य पेशी; स्टेम सेल) विकसनशील जीवशास्त्रज्ञ. सध्या त्या भारताच्या जवाहरलाल नेहरू सेंटर फॉर अ‍ॅडव्हान्स सायंटिफिक रिसर्च संस्थेच्या (JNCASR ;…

इन्स्टिट्यूट फॉर सोशल अँड इकनॉमिक चेंज (Institute for Social and Economic Change – ISEC)

सामाजिक विज्ञान क्षेत्रातील संशोधन करणारी एक मुख्य राष्ट्रीय संस्था. विशेषत्वाने या संस्थेची स्थापना आंतरविद्याशाखीय संशोधन, सामाजिकशास्रांतील प्रशिक्षण आणि आर्थिक, राजकीय, सामाजिक परिवर्तनावर परिणाम करणाऱ्या क्लिष्ट समस्यांचे विश्लेषण करण्यासाठी करण्यात आली…

बाळकृष्ण दोशी (Balkrishna Doshi)

दोशी, बाळकृष्ण : (२६ ऑगस्ट १९२७ – २४ जानेवारी २०२३). बाळकृष्ण विठ्ठलदास दोशी (बि. व्ही. दोशी). प्रख्यात भारतीय वास्तुविशारद. तसेच शैक्षणिक क्षेत्रातही त्याचे मोठ योगदान आहे. वास्तुशास्त्रातील नोबेल पारितोषिकसम असणाऱ्या…

पॅरेटोचे तत्त्व (Pareto Principle)

सामाजिक कल्याणाच्या पर्याप्तता पातळीचे उत्पादक संस्था, उत्पादन घटक आणि उपभोक्ता या दृष्टिकोणातून विवेचन करणारे तत्त्व. इटालियन अर्थशास्त्रज्ञ विलफ्रेडो पॅरेटो यांनी या तत्त्वाची मांडणी केली असल्याने त्यास पॅरोटोचे तत्त्व असे म्हटले…

सिंधू संस्कृतीच्या काळातील वास्तुकला (Architecture of the Indus Civilization Period)

ख्रिस्तपूर्व ३३०० – १३०० पर्यंतच्या काळात सिंधू नदीच्या खोऱ्यात एक नवी संस्कृती उदयास आली, तिला 'सिंधू संस्कृती' असे संबोधले जाते. ईजिप्शियन, मेसोपोटेमियन या संस्कृतींना समांतर असणारी सिंधू संस्कृती जगातल्या सर्वांत…

कमळ परिणाम (Lotus effect)

कमळ परिणाम (Lotus Effect) ही एक महत्त्वपूर्ण वैज्ञानिक संकल्पना असून ती जलविकर्षण (Hydrophobicity - water repellency) व स्व-स्वच्छता (Self-cleaning) या गुणधर्मांवर आधारित आहे. एखाद्या पदार्थावर पाणी पडल्यास ते त्यात न…

तारापोर कमिटी (Tarapore Committee)

कोणत्याही देशाचे व्यवहारतोलाचा समतोल राखणे हे एक दीर्घकालीन उद्दिष्ट असते. व्यवहारतोलाचे व्यापारतोल आणि व्यवहारशेष हे दोन भाग असतात. देशाच्या एका वर्षाच्या कालावधीत निर्यात केलेल्या वस्तू व सेवांची किंमत वजा देशाने…

निझामुद्दीन खॉं (Nizamuddin Khan)

खॉं, निझामुद्दीन : (? १९२७ — २२ जून २०००). भारतातील तबलावादनाच्या लालियाना घराण्यातील एक श्रेष्ठ व उच्चकोटीचे तबलावादक. त्यांचा जन्म मध्य प्रदेशातील इंदूर येथील जावरा या लहानशा गावात झाला. त्यांच्या…

थविल (Thavil)

दाक्षिणात्य संगीतातील एक तालवाद्य. थविल हे वाद्य नादस्वरम् (सनईसारखे वाद्य) या वाद्याबरोबर वाजवले जाते आणि दोन्ही बाजूंनी वाजवता येते. थविल बनविताना फणसाच्या झाडाचे खोड आतून पोखरून एक दंडगोलाकार घडविला जातो…

संगीत पत्रिका, हाथरस (Sangeet Patrika, Hathras)

भारतातील दीर्घकाळ चालू असलेले महत्त्वपूर्ण संगीतविषयक मासिक. उत्तर प्रदेशातील हाथरस या गावी हिंदी साहित्यातील प्रख्यात हास्य-व्यंग्य लेखक हाथरसी काका (मूळ नाव प्रभुलाल शिवलाल गर्ग) यांनी संगीताच्या आवडीतून ‘गर्ग अँड कंपनी’…

डी. के. दातार (D. K. Datar)

दातार, दामोदर केशव : (१४ ऑक्टोबर १९३२ –१० ऑक्टोबर २०१८). गायकी अंगाने शांत आणि विलंबित व्हायोलिनवादन करणारे कलाकार. त्यांचा जन्म सांगली जवळील कुरुंदवाड येथे सांगीतिक पार्श्वभूमी असलेल्या परिवारात झाला. त्यांच्या…

हबीबुद्दीन खॉं (Habibuddin Khan)

खाँ, हबीबुद्दीन : (? १८९९ — २० जुलै १९७२). भारतातील तबलावादनाच्या अजराडा घराण्यातील श्रेष्ठ तबलावादक. त्यांचा जन्म मेरठ येथे झाला. त्यांचे वडील उस्ताद शम्मू खाँ हे अजराडा घराण्याचे आधारस्तंभ होते.…