मराठी विश्वकोश

पॉल स्वीझी (Paul Sweezy)

स्वीझी, पॉल (Sweezy, Paul) : (१० एप्रिल १९१० – २७ फेब्रुवारी २००४). एक प्रसिद्ध अमेरिकन नव-मार्क्सवादी अर्थशास्त्रज्ञ. त्यांचा जन्म न्यूयॉर्क राज्यातील न्यूयॉर्क शहरात झाला. त्यांचे वडील न्यूयॉर्क येथील फर्स्ट नॅशनल…

अग्नीचा वापर केल्याची महत्त्वाची स्थळे

अग्नीच्या वापराचा शोध (Invention of Fire Use)

मानवी उत्क्रांतीच्या टप्प्यातील एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य. भाषेप्रमाणेच अग्नीचा वापर करणे हे मानव प्रजातींचे एक निश्चित असे वैशिष्ट्य असून चार्ल्स डार्विन यांनी त्याला भाषेखालोखाल महत्त्वाचे मानले आहे. मानवी उत्क्रांतीच्या प्रवासात अग्नीसंबंधी…

जलावरोधन पद्धती (Methods of waterproofing)

सपाट छपराकरिता जलावरोधन पद्धती : सपाट छपराच्या (Flat roof) बाबतीत पावसाचे पाणी छपराच्या फुटलेल्या कौलांमधून, दोषयुक्त कठडाभिंतीमधून (Parapet wall) तसेच तुटलेल्या दरजांमधून आत येते आणि छपराला ओल येते. भारतामध्ये प्रदेशनिहाय…

अभिरूप अध्यापन (Simulation Teaching)

वर्गामध्ये अध्यापन पद्धतीचे अभिरूप वातावरण तयार करून अध्यापन करणे म्हणजे अभिरूप अध्यापन होय. त्यात एका वस्तुस्थितीसारखी दुसरी, परंतु भासमय स्थिती तयार करून किंवा एखाद्या घटनेची, परिस्थितीची किंवा वस्तुची हुबेहूब दिसणारी…

स्वतंत्र संचालक (An Independent Director)

कंपनीचे व्यवस्थापन नियंत्रित ठेवणे व कंपनी सुरळीत चालविणे यांकरिता समभागधारकांच्या (खरे मालक) प्रतिनिधीतून निवडणुकीद्वारे निवडून देण्यात येणाऱ्या प्रतिनिधीस स्वतंत्र संचालक म्हणतात. अनेक वेळा समभागधारक हे कंपनीच्या दैनंदिन व्यवहारात अथवा व्यवस्थापनात…

हॉर्मझ सामुद्रधुनी (Strait of Hormuz)

पर्शियन आखात (इराणचे आखात) आणि ओमानचे आखात यांना जोडणारी एक अरुंद सामुद्रधुनी. ओमानच्या आखातातूनच पुढे अरबी समुद्र व हिंदी महासागरात जाता येते. या सामुद्रधुनीची लांबी सुमारे १६७ किमी. व रुंदी…

कलाविष्काराची उत्क्रांती (Evolution of Artistic Expression)

मानवी उत्क्रांतीच्या टप्प्यावरील एक महत्त्वाचे कौशल्य. आधुनिक मानव आणि उत्क्रांतीच्या विविध टप्प्यांवर असलेले जीवाश्म स्वरूपातील मानव यांचा अभ्यास केल्यावर असे दिसते की, मानवांमध्ये अमूर्त संकल्पनांचा विचार करण्याची क्षमता असल्याने नवनिर्मितीक्षम…

ग्यानबाचे अर्थशास्त्र (Economics of Gyanba)

एका सामान्य, साक्षर अशा व्यवहारी माणसाला अर्थशास्त्राचा प्राथमिक परिचय करून देण्यासाठी लिहिण्यात आलेला एक अर्थशास्त्रीय ग्रंथ. रोजच्या जीवनातील ग्यानबाची (सर्वसामान्य माणूस) जी आर्थिक वागणूक आहे, तिचा परिचय, तिचे स्पष्टीकरण, तिचे…

गिरिशृंग (Horn)

हिमनदीच्या झीज कार्याने तयार होणारे भूस्वरूप. हिमनदी हा क्षरण (झीज) कार्याचा शक्तिशाली घटक असून त्याने पृथ्वीवर अनेक वैशिष्ट्यपूर्ण भूविशेष निर्माण केले आहेत. प्रथमतः हिमनदीच्या खणन कार्यामुळे तिच्या पात्रात आराम खुर्चीसारख्या…

ब्रोकाज एरिया

भाषेची उत्क्रांती (Evolution of language)

मानवी उत्क्रांतीच्या टप्प्यांतील एक महत्त्वाचे परिवर्तन. माणूस हा बोलणारा प्राणी आहे, अशी माणसाची एक साधी व्याख्या करता येते. किंबहुना चिन्हांचा उपयोग करून, म्हणजेच भाषेचा वापर करून एकमेकांशी संपर्क साधणे हे…

कोव्ह (Cove)

आखाताप्रमाणे समुद्र किनाऱ्यावर निर्माण झालेल्या अंतर्वक्र खोलगट भागाला कोव्ह म्हणतात. कोव्ह हे सागर किनाऱ्यावरील झीज क्रियेने निर्माण झालेले अर्ध गोलाकार भूस्वरूप असते. अशा किनाऱ्याच्या प्रदेशात मृदू व कठिण खडक एकानंतर…

सर जॉन (कॅऱ्यू) एक्लिस (Sir John Carew Eccles)

एक्लिस, सर जॉन (कॅऱ्यू) : (२७ जानेवारी १९०३ – २ मे १९९७). ऑस्ट्रेलियन शरीरक्रियाविज्ञानशास्त्रज्ञ. तंत्रिकासंवेदना (मज्जातंतूंद्वारे होणारी संवेदना) एका पेशीतून दुसरीत प्रविष्ट होण्याच्या संशोधनकार्याबद्दल एक्लिस व त्यांचे सहकारी ए. एल्. हॉजकिन…

मानवी वर्तनाची उत्क्रांती (Evolution of Human Behaviour)

मानवामधील सामाजिक वर्तनाची उत्क्रांती. प्राण्यांमधील मानव सोडून इतर प्रायमेट प्राण्यांमध्येदेखील नियमित सामाजिक रचना असते आणि त्यांच्यामध्येही माणसांप्रमाणे आपण स्वतः, आपल्या जवळचे व परके अशा अनेक संकल्पना आढळतात. आपल्याला इतर प्राण्यांपासून…

आशययुक्त अध्यापन पद्धती (Content-Based Teaching Method)

प्रचलित व्यवस्थेबद्दल, सद्यस्थितीबद्दल असमाधान वाटणे ही मानवी मनाची नैसर्गिक प्रवृत्ती आहे. प्राप्त परिस्थितीबद्दल असमाधान वाटण्याच्या मानवी प्रवृत्तीमुळेच मानवाला प्रगती साधण्यास मदत झाली आहे. प्रगती साधण्यासाठी मानवाकडून विविध क्षेत्रांत संशोधन केले…

लोकसंख्याशास्त्र व परिचर्या (Demography and Nursing)

प्रस्तावना : लोकसंख्याशास्त्र हे लोकसंख्येचे वितरण, रचना आणि हालचालींचा वैज्ञानिक अभ्यास आहे. याचा परिचर्या व आरोग्यसेवा यांवर महत्त्वपूर्ण प्रभाव पडतो.विविध वयोगटातील लोकसंख्येला योग्य व उच्च दर्जाची आरोग्यसेवा प्रदान करण्याकरिता परिचारिका…