मराठी विश्वकोश

बास्टेट (Bastet)

एक ईजिप्शियन प्राचीन स्त्री-देवता. सामान्यत: मांजर, सुपीकता, प्रजनन, संगीत, युद्ध, संरक्षण, शुश्रूषा इत्यादींशी तिचा संबंध जोडला जातो. मांजरीचे तोंड असलेली, उजव्या हातात आंख किंवा सिसट्रम नावाचे आघातवाद्य आणि डाव्या हातात…

पतपत्र (Letters of Credit)

आंतरराष्ट्रीय व्यापारात निर्यातदारास आयातदाराकडून होणाऱ्या खरेदीपोटी हमी देण्यासाठी वापरण्यात येणारे एक महत्त्वाचे साधन. यास ‘कागदोपत्री पत’ (डॉक्युमेंट्री क्रेडिट) म्हणूनही ओळखले जाते. पतपत्र ही एक व्यवस्था आहे, ज्यामधे बँक ग्राहकाच्या विनंतीनुसार…

योगयाज्ञवल्क्य (Yoga Yajnavalkya)

पातंजल योगसूत्रावर आधारित एक ग्रंथ. या ग्रंथात १२ अध्यायांतून याज्ञवल्क्य आणि गार्गी यांच्या संवादाच्या रूपाने येणाऱ्या ५०४ श्लोकांद्वारे अष्टांगयोगाच्या प्रत्याहार, प्राणायाम, ध्यान, धारणा अशा महत्त्वपूर्ण संकल्पनांची चर्चा करण्यात आली आहे.…

मोठे आतडे / बृहदांत्र (Large intestine)

आंत्रमार्गाच्या मोठ्या व रूंद भागाला मोठे आतडे अथवा बृहदांत्र म्हणतात. लहान आतड्यामध्ये अन्नाचे पचन व शोषण होऊन राहिलेला अन्नांश सर्वांत शेवटी मोठ्या आतड्यात उघडतो. मोठे आतडे हे सु. १.५ मी. लांब…

अंतरिम कर्ज (Bridge Loan)

आंतरावरील (गॅप) वित्त पुरवठा करणारी एक व्यवस्था. ज्यामध्ये कर्जदारास अल्पमुदतीच्या तरलतेची गरज पूर्ण करण्यासाठी अल्पमुदतीचे कर्ज मिळू शकते. इंग्लडमध्ये १९६० च्या दशकाच्या सुरुवातीच्या काळात आधुनिक अंतरिम कर्जासारखा अल्पकालीन वित्त पुरवठा…

प्रथिनशास्त्र (Proteomics)

प्रथिनशास्त्र ही प्रथिने तसेच प्रथिनांची रचना, बांधणी आणि कार्यवाहकता यांबाबत सखोल अभ्यास करणारी रचनात्मक जनुक शास्त्राची (Structural genomics) शाखा आहे. सूक्ष्मजीव, वनस्पती, कवके, आदिजीव व सर्व बहुपेशीय प्राणी अशा सर्व…

स्वादुपिंड (Pancreas)

मानवी पचन संस्थेतील अन्नमार्गालगत असणारी विकरे व संप्रेरके स्रवणारी ही एक महत्त्वाची ग्रंथी आहे. या ग्रंथीला अग्निपिंड असेही म्हणतात. मानवी स्वादुपिंड उदरगुहेच्या वरील बाजूच्या डाव्या पोकळीमध्ये असते. त्याची वरची बाजू…

कम्युनिस्ट मॅनिफेस्टो (Communist Manifesto)

राजकीय परिपत्रक म्हणून ओळखला जाणारा एक अर्थशास्त्रीय ग्रंथ. यास ‘साम्यवादाचा जाहीरनामा’ असे म्हणतात. प्रसिद्ध जर्मन तत्त्वज्ञ व अर्थतज्ज्ञ कार्ल मार्क्स व अर्थतज्ज्ञ फ्रीड्रिख एंगेल्स यानी इ. स. १८८४ मध्ये हा…

उत्परिवर्तके : रासायनिक (Chemical mutagens)

ज्या नैसर्गिक किंवा कृत्रिम घटकामुळे जनुकाच्या संरचनेत किंवा त्याच्या क्रमात किंवा डीएनएमध्ये बदल किंवा उत्परिवर्तन घडून येते अशा घटकांना उत्परिवर्तके म्हणतात. उत्परिवर्तके भौतिक, जैविक व रासायनिक अशा तीन प्रकारची असतात.…

उत्परिवर्तके : जैविक (Biological mutagens)

जैविक उत्परिवर्तके हा जनुकाच्या संरचनेत किंवा डीएनए क्रमामध्ये होणारे बदल घडवणाऱ्या घटकांचा एक प्रकार आहे. भौतिक उत्परिवर्तके आणि रासायनिक उत्परिवर्तके हे इतर दोन प्रकारचे घटक उत्परिवर्तने घडवून आणतात. जीवाणूंच्या (Bacteria) अनेक…

घरगुती सांडपाणी : अवायुजीवी पचन टाकी (Household Wastewater : Anaerobic digestion tank)

प्रारंभिक शुद्धीकरणानंतर करण्यात येणाऱ्या प्राथमिक शुद्धीकरण प्रक्रियेचा एक महत्त्वाचा घटक म्हणजे अवायुजीवी पचन. सांडपाण्यामधील सेंद्रीय गाळाचे स्थिरीकरण करणे व त्याचे घनफळ कमी करणे हे अवायुजीवी पचनाचे प्रमुख हेतू असतात. अवायुजीवी…

घरगुती सांडपाणी : पूतिकुंड व अवायुजीवी निस्यंदक (Household Wastewater : Septic tank and anaerobic filter)

पूतिकुंड (Septic tank) : अवायुजीवी पद्धतीने सांडपाण्याचे अंशतः शुद्धीकरण करण्याचा मार्ग म्हणजे पूतिकुंड. ह्याचा उपयोग स्वतंत्र घरे, लहान वस्त्या आणि शहरामधील सांडपाणी वाहून नेणार्‍या नलिकांपासून दूर असलेल्या वस्त्यांसाठी होतो. पूतिकुंडांची…

ठाकूर जयदेव सिंह (Thakur Jaidev Singh)

ठाकूर जयदेव सिंह : (१९ सप्टेंबर १८९३—२७ मे १९८६). भारतीय तत्त्वज्ञान आणि भारतीय संगीत यांचा सखोल व्यासंग करून आणि त्यात साहित्य निर्मिती करून संगीतक्षेत्रात भरीव योगदान दिलेले एक व्यक्तिमत्त्व. त्यांचा…

रजब अली खाँ (Rajab Ali Khan)

खाँ, रजब अली : (१८७५—८ जानेवारी १९५९). हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीताच्या प्रभावशाली गायनामुळे प्रसिद्ध झालेले गायक. त्यांचे गाणे जयपूर घराणे आणि किराणा घराण्याचे वैशिष्ट्यपूर्ण मिश्रण असलेले होते. रजब अली खाँ यांचा…

प्रातिनिधिक सजीव – किण्व (Model organism-Yeast )

किण्व (Yeast) हे दृश्यकेंद्रकी (Eukaryotic) एकपेशीय सजीव आहेत. पंचसृष्टी वर्गीकरणानुसार त्यांचा समावेश कवक सृष्टीत (Kingdom Fungi) केला जातो. किण्वाच्या सुमारे १,५०० जाती असून यातील बहुसंख्य जाती ॲस्कोमायकोटा (Ascomycota) या प्रसृष्टीत…