मराठी विश्वकोश

अजित कौर (Ajit Kour)

कौर, अजित : (१६ नोव्हेंबर १९३४ - ) ज्येष्ठ पंजाबी कथाकार आणि पत्रकार. अजित कौर यांचे लेखन मानवी जीवनातील विसंगती दर्शवून त्यातील वास्तव चित्रण करण्याचा प्रामाणिक प्रयत्न करते. त्यांच्या लेखनातून…

किशोर शांताबाई काळे ( Kishor Shantabai Kale)

काळे, किशोर शांताबाई : (१ जून १९६८ - २० फेब्रुवारी २००७). भटक्या विमुक्त जमातीतील सुप्रसिद्ध आत्मकथनकार आणि कवी. मराठी साहित्यात शोषित वंचित समूहातील आत्मकथने अल्पावधीत विशेष प्रसिद्धी पावले आहेत. त्यातली…

रेखा (Rekha)

रेखा : ज्ञानेश्वरीतील महत्त्वाची साहित्य संज्ञा. ज्ञानेश्वरी हा अभिजात ग्रंथ. या ग्रंथात धार्मिक, सांस्कृतिक, साहित्यिक अशा अनेक अंगांना स्पर्श करणाऱ्या संज्ञा आलेल्या आहेत. त्यातील रेखा ही साहित्यविषयक संज्ञा अत्यंत महत्त्वाची…

आंतरराष्ट्रीय व्यवहारशेष (International Balance of Trade)

एका देशाने एका आर्थिक वर्षात इतर देशांशी केलेल्या व्यवहारांचा लेखाजोखा किंवा जमाखर्च म्हणजे आंतरराष्ट्रीय व्यवहारशेष होय. यास आंतरराष्ट्रीय व्यवहारतोल असेही म्हणतात. एका देशातील नागरिकांनी इतर जगाशी केलेला हा व्यवहार वस्तू…

मानुषता

मानुषता : मानवी अस्तित्वाविषयी आणि त्यातील मूलभूततेविषयी विधान करणारी साहित्य संकल्पना. ही संकल्पना शरदचंद्र मुक्तिबोध यांनी सृष्टी, सौंदर्य आणि साहित्यमूल्य या त्यांच्या ग्रंथात उपयोजलेली आहे. महायुद्धोत्तर काळात साहित्य आणि सौंदर्य…

इनाम अली खॉं (Inam Ali Khan)

अली खॉं, इनाम : १२ नोव्हेंबर १९२८ — २८ जानेवारी १९८८). भारतातील तबलावादकांच्या दिल्ली घराण्यातील एक ख्यातकीर्त तबलावादक. त्यांचा जन्म सांगीतिक परंपरा असलेल्या घराण्यात झाला. त्यांचे वडील गामे खॉं हे…

आयुर्वेदिक भस्मे : प्राचीन काळातील अब्जांश औषधे (Ayurvedic Bhasmas : Nano medicine of ancient times)

आधुनिक शास्त्रामध्ये आयुर्वेदिक भस्मे ही अब्जांश कणनिर्मित औषधे असल्याचे मानले जाते. अब्जांश तंत्रज्ञान या ज्ञानशाखेचा उदय आणि विकास जरी मुख्यत्वे गेल्या काही दशकांतील असला तरी अब्जांशकणांची निर्मिती आणि त्यांचा वापर…

वित्तीय समावेशन (Financial Inclusion)

सर्व नागरिकांना समप्रमाणात आर्थिक सुविधांचा लाभ घेता यावा किंवा आर्थिक सुविधा उपभोगता याव्यात यासाठीची वित्तीय व्यवहारातील एक उपयोजित संकल्पना. यास ‘वित्त पोषण’ या नावानेही ओळखले जाते. आजही भारतामध्ये बहुतांश व्यक्तीसमूह…

अब्दुल हलीम जाफर खाँ (Abdul Halim Jaffer Khan)

खाँ, उस्ताद अब्दुल हलीम जाफर : (१८ फेब्रुवारी १९२७ ? — ४ जानेवारी २०१७). भारतातील प्रसिद्ध सतारवादक. विसाव्या शतकाच्या मध्यावर भारतीय शास्त्रीय वाद्यसंगीताच्या विश्वात ज्या कलाकारांनी आपल्या प्रतिभेचा वेगळा ठसा…

अब्जांशपायस (Nanoemulsions)

भौतिक रसायनशास्त्रात दोन किंवा अधिक द्रवांचे मिश्रण असणाऱ्या द्रवाला पायस असे म्हणतात. या मिश्रणातील एक द्रव सूक्ष्म किंवा अतिसूक्ष्म थेंबाच्या (साधारणत: गोलाकार) स्वरूपात दुसऱ्या सलग द्रवात विखुरलेला असतो. पायस हे…

देयक बँक (Payment Bank)

आर्थिक समावेशीकरण आणि अंकीय (डिजीटल) भारत या धोरणांचा प्रसार करण्याच्या हेतूने निर्माण करण्यात आलेली एक बँक. देयक बँकेद्वारे पारंपरिक व्यापारी बँकेप्रमाणे प्रामुख्याने बचत खाते, छोट्या ठेवी, पैशांचे आदान-प्रदान यांसारख्या सुविधा…

हृद् रोहिणी उपमार्ग शस्त्रक्रिया व परिचर्या (Coronary Artery Bypass Surgery and Nursing)

बदलता आहार, बदलती जीवनशैली, मानसिक ताण इत्यादींमुळे हृदयाच्या रक्तवाहिन्यांमध्ये अवरोध (blocking) होण्याचे प्रमाण वाढले आहे. जेव्हा हृदयाच्या मुख्य धमनीमध्ये अवरोध असेल आणि अँजिओप्लास्टी (वाहिनी संस्करण) करणे अशक्य किंवा धोकादायक असेल…

ट्रिप्स करार (Trips Agreement)

बौद्धिक संपदा अधिकारांमधील आंतरराष्ट्रीय व्यापाराचे नियमन करण्यासाठी जागतिक व्यापार संघटनेद्वारा (वर्ल्ड ट्रेड ऑर्गनायझेशन) स्थापन करण्यात आलेला एक करार. जागतिक व्यापार संघटनेच्या उरुग्वे येथे संमत झालेल्या कराराचे ट्रिप्स हे संक्षिप्त रूप…

नादारी व दिवाळखोरी संहिता (Insolvency and Bankruptcy Code)

नादार झालेल्या व्यवसायाला बंद करणे, पुनर्रचना करणे किंवा व्यवसायामधून निर्गमन सुलभ करून देण्यासाठीचा एक अर्थशास्त्रविषयक कायदा. एक मजबूत आणि लवचिक बँकिंग क्षेत्र उभारणी करणे, कर्ज देणारे व घेणारे यांच्या अधिकारांचे…

राज रेवाल (Raj Rewal)

रेवाल, राज : (२४ नोव्हेंबर १९३४). भारतीय वास्तुविशारद. आधुनिक वास्तूला पारंपरिक वास्तुशिल्पांच्या रूढींची रचना करण्याच्या कार्यासाठी ते अतिशय लोकप्रिय आहेत. रेवाल यांचा जन्म होशियारपूर (पंजाब) भारत येथे झाला. १९३४–५१ या…