मराठी विश्वकोश

संगीत कला विहार (Sangeet Kala Vihar)

संगीताचा प्रचार आणि प्रसार यासाठी कार्यरत असणारे जुने मासिक. हे मासिक हिंदी, मराठी व गुजराती या तीनही भाषांतून प्रसिद्ध होत असून ते अखिल भारतीय गांधर्व महाविद्यालय मंडळाचा एक नियमित उपक्रम…

सावित्रीबाई फुले

सावित्रीबाई फुले (Savitribai Phule)

फुले, सावित्रीबाई : (३ जानेवारी १८३१—१० मार्च १८९७). भारतातील पहिल्या शिक्षिका, भारतीय स्त्रीमुक्ती चळवळीच्या आद्य प्रणेत्या आणि आद्य आधुनिक विद्रोही मराठी कवयित्री. त्यांचा जन्म सातारा जिल्ह्याच्या खंडाळा तालुक्यातील नायगाव येथे…

चतालहुयुक, तुर्कस्तान.

चतालहुयुक (Catalhuyuk)

तुर्कस्तानच्या (सध्याचे नाव तुर्की) दक्षिण ॲनातोलिया प्रांतातील एक पुरातत्त्वीय स्थळ आणि जागतिक वारसास्थळ. नवाश्म व ताम्रपाषाणयुगातील आद्य शेतकऱ्यांची मोठी वसाहत येथे होती. तुर्की भाषेत ‘चताल’ म्हणजे ‘दुभंगलेले’ आणि ‘हुयुक’ म्हणजे…

स्फटिकाची कवटी.

छद्मपुरातत्त्व (Pseudoarchaeology)

छद्मपुरातत्त्व अथवा भ्रामक पुरातत्त्व ही पुरातत्त्वविद्येची अधिकृत शाखा नसून हा एक वैचारिक गैरप्रकार अथवा खोटेपणा आहे. विश्वसनीय पुरातत्त्वीय माहितीचा चुकीचा वापर करणे ते अस्तित्वातच नसलेली माहिती खरी असल्याचे भासवणे अशा…

चेरियाल चित्रकला, तेलंगणा (Cheriyal Painting, Telangana)

पटचित्रकलेचा तेलंगणा राज्यातील वैशिष्ट्यपूर्ण प्रकार. प्रामुख्याने कापडावर कुलपुराणाचे अंकन असलेल्या चित्रकलेला पटचित्रकला म्हणून ओळखले जाते. भारतभर पटचित्रांचे वैविध्यपूर्ण नमुने पहावयास मिळतात. प्राचीन संस्कृत साहित्यात यमपटांचे उल्लेख आहेत. सांचीच्या तोरणावर पटचित्राचे…

कथकळि / कथकली नृत्य (Kathakali Dance)

भारतातल्या केरळ राज्यामधील एक अभिजात नृत्यप्रकार. केरळमधील नृत्यनाट्याची परंपरा फार जुनी आहे. मुटियाट्टम्‌ व कूटियाट्टम्‌ ही केरळची पुरातन नृत्यनाट्ये होत. त्यांतील पात्रे स्वतः गाऊन व बोलून अभिनय करीत. त्यानंतरचे चाक्यार…

सांस्कृतिक अर्थशास्त्र (Cultural Economics)

नव्याने उदयास आलेले अर्थशास्राचे एक अभ्यासक्षेत्र. युनेस्कोच्या वर्ल्ड कल्चरल रिपोर्ट (२०००) अनुसार आता संस्कृतीची चर्चा आर्थिक संदर्भातही होऊ लागली आहे. या बदलास अनेक घटक कारणीभूत आहेत. त्यामध्ये प्रामुख्याने शासकीय सांस्कृतिक…

आत्माराम पांडुरंग तर्खडकर (Atmaram Pandurang)

तर्खडकर, आत्माराम पांडुरंग : (२३ डिसेंबर १८२३- २६ एप्रिल १८९८). महाराष्ट्रातील एक थोर समाजसुधारक, परमहंस सभेचे संस्थापक सदस्य, प्रार्थना समाजाचे संस्थापक सदस्य-अध्यक्ष आणि मुंबईतील विख्यात वैद्य. ‘आत्माराम पांडुरंग’ म्हणूनही ते…

बेकायदा निधी हस्तांतरण (Money Laundering)

बेकायदेशीर व गुन्हेगारी पद्धतीने प्राप्त निधी व संपत्तीचे, बँक आणि इतर आर्थिक व्यवहारांद्वारे कायदेशीर संपत्तीत रूपांतर करण्याच्या गुन्हेगारी व्यवहारांना बेकायदा निधी हस्तांतरण असे म्हणतात. बेकायदा निधी हस्तांतरणामध्ये अवैध मार्गाने मिळविलेला…

पेट्रोडॉलर (Petrodollar)

अमेरिकन डॉलरच्या बदल्यात तेलाची देवाणघेवाण करण्याची एक मूलभूत व्यवस्था. या व्यवस्थेत तेलाची खरेदी आणि उत्पादन व विक्री करणाऱ्या देशांमध्येच अमेरिकन डॉलरची देवाणघेवाण होते. १९७० च्या मध्यावधीत तेलाच्या संकटामुळे पेट्रोडॉलर हा…

अब्जांश कण आणि आरएनए उपचारपद्धती (Nano particles and RNA Treatment Methods)

औषधनिर्माणशास्त्रात रायबोन्यूक्लिइक अम्ल (आरएनए) उपचारपद्धतीचा मोठ्या प्रमाणात वापर करण्यात येत आहे. बाहेरून वितरित करण्यात येणाऱ्या आरएनए पद्धतीचा पेशीतील प्रथिननिर्मितीत निर्देश देण्याकरिता तसेच सामान्य प्रथिन निर्मितीत व्यत्यय आणण्याकरिता आणि संलग्नी किंवा…

आसियान (ASEAN)

आशियाई प्रादेशिक देशांची एक आंतरराष्ट्रीय संघटना. या संघटनेचे पूर्ण नाव ‘दक्षिण-पूर्व अशिया देशांचा संघ’ (Association of South-East Asian Nations) असे आहे. ही संघटना आशियामधील वसाहती राष्ट्रांतील वाढत्या तणावादरम्यान राजकीय, आर्थिक…

घरगुती सांडपाणी : वायुमिश्रण (Household Wastewater : Aeration)

जैविक प्राणवायुजीवी पद्धतीने सांडपाण्याचे शुद्धीकरण यशस्वी होण्यासाठी आवश्यक असणार्‍या बाबींमधील अत्यंत महत्त्वाची बाब म्हणजे प्राणवायूचा पुरवठा. प्राणवायुजीवी जीवाणूंना पुरेशा प्रमाणात प्राणवायू मिळाला तर त्यांची कार्यक्षमता उच्च प्रतीची राहते. हा प्राणवायू…

इंगमार बर्गमन (Ingmar Bergman)

बर्गमन, इंगमार : (१४ जुलै १९१८—३० जुलै २००७). स्वीडिश रंगभूमी आणि चित्रपट क्षेत्रातील एक श्रेष्ठ निर्माता, दिग्दर्शक व पटकथालेखक. इंगमार बर्गमन यांचा जन्म स्वीडनमधील अप्साला येथे झाला. त्यांचे वडील धर्मोपदेशक…

घरगुती सांडपाणी : गाळाची विल्हेवाट लावण्याच्या पद्धती (Household Wastewater : Sludge disposal methods)

घरगुती सांडपाण्यातील गाळामध्ये सेंद्रिय व निरींद्रीय पदार्थ मोठ्या प्रमाणावर असतात, तसेच त्यामध्ये जीवाणूंचे प्रमाणही मोठे असते. त्यामधील पाण्याचे प्रमाण अधिक असल्याने त्याची विल्हेवाट लावण्यापूर्वी त्याचे वायुजीवी किंवा अवायुजीवी पद्धतीने स्थिरीकरण…