ज्वालामुखी उद्रेकाच्या माध्यमातून भूगर्भातील शिलारस (मॅग्मा) व इतर लाव्हाजन्य पदार्थांचे भूपृष्ठावर संचयन होऊन जो पर्वत तयार होतो, त्याला ज्वालामुखी पर्वत असे म्हणतात. पृथ्वीच्या पृष्ठभागी जमिनीला भेग अथवा नळीसारखे भोक पडून…
एक प्रसिद्ध शिवरूप. शिव आणि विष्णूचे एकाच देहात उभयरूप म्हणजे हरिहर. त्यासंबंधी अनेक कथा लोकमानसात प्रचलित आहेत. ‘पद्मपुराण’ असे सांगते की, सृष्टीची उत्पत्ती करणारा ब्रह्मा आणि स्त्रीयोनीस्वरूपात असलेल्या जनार्दनाचे एकत्रित…
'हरिपाठ' ही संत ज्ञानेश्वर विरचित सत्तावीस अभंगांची मालिका आहे. यामध्ये नऊ-नऊ अभंगांचे तीन गट आहेत. 'हरिपाठा'ला ‘वारकऱ्यांची संध्या’ असे म्हटले जाते. ज्ञानेश्वरांप्रमाणे नामदेव, निवृत्ती, सोपान, मुक्ताबाई यांचेही हरिपाठ प्रचलित आहेत.…
प्राचीन उंच पठारी किंवा पर्वतीय प्रदेशाचे विदारण आणि झीज (क्षरण/अपक्षरण) होऊन तयार झालेल्या किंवा उर्वरित (शिल्लक राहिलेल्या) पर्वतास ‘अवशिष्ट पर्वत’ असे म्हणतात. याला अवशेष पर्वत असेही म्हणतात. पृथ्वीच्या अंतर्गत शक्तींनी…
भूगर्भातील शिलारस (मॅग्मा) भूकवचाला विभंग न होता वरच्या दिशेने ढकलतो, तेव्हा भूकवचाला वरच्या दिशेने बाक येऊन त्याला घुमटाचा आकार प्राप्त होतो, त्यालाच घुमटी किंवा घुमटाकार पर्वत असे म्हणतात. इतर पर्वतांसारखे…
जेव्हा आर्थिक व्यवहरातील काही व्यक्तींकडे इतर व्यक्तिंपेक्षा अधिक अथवा जास्त सुसंगत माहिती किंवा ज्ञान असते, तेव्हा असममित माहिती या संकल्पनेचा वापर केला जातो. उदा., जुन्या वापरलेल्या मोटारगाड्यांच्या बाजारामधील विक्रेत्याकडे गाडीच्या…
पालवणकर, बाळू : (१९ मार्च १८७६ - ४ जुलै १९५५). पहिल्या भारतीय क्रिकेट संघातील खेळाडू आणि विख्यात गोलंदाजपटू. पूर्ण नाव बाळू बाबाजी पालवणकर. पी. बाळू या नावेही प्रसिद्ध. त्यांचा जन्म…
अठराव्या शतकाच्या उत्तरार्धात अमेरिकेच्या व्यापार वसाहती भरभराटीस आल्या, तेव्हा त्यांना एकसमान विनिमय माध्यम असावे याची जाणीव झाली. विनिमय माध्यम म्हणून चलन उदयास आले आणि चलनाच्या गरजेतून अमेरिकन बँकिंगचा उदय झाला.…
भारतातील एक अनुसूचित जमात. यांची वस्ती हिमालयातील तेराई भागात, तसेच उत्तराखंडमधील डेहराडून, नैनिताल, पौरी गढवाल, चंपावत या जिल्ह्यांत आणि उत्तर प्रदेशातील बिजनोर या भागात आढळून येते. यांना बुक्सा, बक्सा किंवा…
एक प्रसिद्ध शिवरूप. शिव-पार्वतीचे एकाच देहात उभयरूप म्हणजे अर्धनारीश्वर किंवा अर्धनारीनटेश्वर होय. शिव आणि शक्ती हे संयुक्त तत्त्व सृष्टीचे मूळ आहे. या उभयतांच्या संयोगातून चराचर विश्व निर्माण झाले, अशी समजूत…
स्राफा, पिएरो (Sraffa, Piero) : (५ ऑगस्ट १८९८ – ३ सप्टेंबर १९८३). एकोणिसाव्या शतकातील एक प्रभावी अर्थतज्ज्ञ. मूल्य सिद्धांत, बाजारपेठीय अर्थशास्त्र, संभाव्यता सिद्धांत या क्षेत्रांत स्राफा यांचे योगदान महत्त्वाचे आहे.…
भारतातील एक अनुसूचित जमात. ही जमात मुख्यत: मध्य प्रदेशातील होशंगाबाद, पन्ना, साटणा, देवास इत्यादी जिल्ह्यांच्या डोंगराळ भागांत वास्तव्यास आहेत. ‘म’ म्हणजे ‘आपण’ आणि ‘वासी’ म्हणजे ‘रहिवासी’ या दोन शब्दांतून मवासी…
दक्षिणपूर्व आशियातील पूर्व जावा (इंडोनेशिया) मधील एक पुरातत्त्वीय स्थळ. ते सोलो नदीच्या काठावर असून येथे १९३१ ते १९३३ या काळात डब्ल्यू. एफ. एफ. ऑपनउर/ऑपेनूर्थ, टेर हार आणि जी. एच. आर.…
एम्पेडोक्लीझ : (इ.स.पू. सु. ४९०—४३०). ग्रीक तत्त्ववेत्ता, कवी, धार्मिक गुरू आणि शरीरविज्ञानशास्त्रज्ञ. सॉक्रेटिस पूर्वीच्या तत्त्ववेत्त्यांमध्ये त्यांचे स्थान अत्युच्च मानले जाते. त्यांचा जन्म सिसिलीमधील ॲक्रागास येथे झाला. विश्व एकजिनसी द्रव्य आहे…
सामान्यतः चर्चच्या परिसरात एका उंच मनोऱ्यावर घंटा बसविलेली असते. या मनोऱ्याला ‘घंटाघर’ (बेल टॉवर; Bell tower) म्हणतात. त्यास ‘कँपनीली’ ही इटालियन संज्ञा असून, ती ‘Campana’ (घंटा) या मूळ शब्दावरून आली…