मराठी विश्वकोश

रिया किनारा (Ria Coast)

नदीच्या मुखाशी आढळणारी नरसाळ्याच्या आकाराची नदीमुख खाडी म्हणजे रिया किनारा होय. रिया हा शब्द पोर्तुगीज व स्पॅनिश शब्द रिओ (रिव्हर = नदी) या शब्दावरून आलेला आहे. महासागर, समुद्र किंवा मोठ्या…

वीरेन्दर सिंग सांगवान (Virender Singh Sangwan)

सांगवान, वीरेन्दर सिंग : (२२ ऑगस्ट १९६४). भारतीय नेत्रशल्यचिकित्सक. ते डॉ. पॉल डुबॉर्ड चेअर प्राध्यापक आणि एल.व्ही. प्रसाद आय इन्स्टिट्यूट, हैदराबाद या संस्थेचे संचालक आहेत. डोळ्यातील पारपटल आणि श्वेतपटल यांदरम्यान…

राष्ट्रीय तटीय संशोधन केंद्र (National Centre for Coastal Research; NCCR)

(स्थापना : १९९८). भारतीय किनारपट्टी ही वैशिष्ट्यपूर्ण किनारपट्टी (तटीय प्रदेश) म्हणून ओळखली जाते. यांची उत्पादकक्षमता प्रचंड असल्याने ते टिकवून ठेवण्यासाठी सातत्याने प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. त्यासाठी तटीय क्षेत्रातील समस्यांवर उपाययोजना…

सिंप्लॉन खिंड (Simplon Pass)

स्वित्झर्लंडच्या दक्षिण भागातील स्वित्झर्लंड व इटली यांच्या सरहद्दीजवळील पेनाइन आल्प्स व लिपाँटाइन आल्प्स पर्वतरांगांतील एक खिंड. ऱ्होन नदीची उत्तरवाहिनी उपनदी व टोचे नदीची दक्षिणवाहिनी उपनदी यांच्या जलविभाजकावर, समुद्र सपाटी (सस.)…

मैथिली साहित्य (Anciant Maithili Sahitya)

मैथिली साहित्य (प्राचीन ) : मैथिली ही भारतीय-आर्य भाषासमूहाची आहे आणि ती सुमारे एक वर्षांपासून प्रचलित आहे. ती ब्राह्मणग्रंथांमध्ये निर्दिष्ट 'प्राच्य' भाषासमूहांपैकी एक आहे. मैथिलीला 'अवहठ्ठ', 'मिथिला अपभ्रंश' अशा विविध…

केंद्रीय औषधी आणि सुगंधी वनस्पती संस्था (Central Institute of Medicinal and Aromatic Plants; CSIR-CIMAP; Lucknow)

(स्थापना – १९५७). भारत सरकारच्या विज्ञान आणि प्रौद्योगिकी मंत्रालयाच्या वैज्ञानिक आणि औद्योगिक अनुसंधान परिषद (कौन्सिल फॉर सायंटिफिक अँड इंडस्ट्रियल रिसर्च) अखत्यारित सेंट्रल इन्स्टिट्यूट ऑफ मेडिसिनल अँड ॲरोमाटिक प्लांट्स अर्थात सीआयएमएपी…

साहित्यातील आदिमतावाद (Literary primitivism)

साहित्यातील आदिमतावाद : साहित्यिक आणि कलात्मक चळवळ. आदिमतावादी साहित्यात निरागसता, पवित्रता, साधेपणा आणि नैसर्गिक जग यासारख्या संकल्पनांवर वारंवार भर दिला जातो. आदिमतावाद पश्चिमी साहित्य आणि कलेत १८ व्या शतकात विशेषतः…

गणित संशोधन संस्था, ओबरवोल्फाक (Mathematisches Forschungsinstitut Oberwolfach; Mathematical Research Institute Oberwolfach; MFO)

(स्थापना – १९४४). जर्मनीमध्ये ब्लॅक फॉरेस्ट भागातील ओबरवोल्फाक येथे असलेली एक आंतरराष्ट्रीय गणित संस्था (एमएफओ). गणितज्ञ विल्हेम सुस (Wilhelm Süss; ७ मार्च १८९५ — २१ मे १९५८) हे या संस्थेचे…

भारतीय अंतराळ विज्ञान आणि तंत्रज्ञान संस्था (Indian Institute of Space Science and Technology – IIST)

(स्थापना : १४ सप्टेंबर २००७). भारतीय अंतराळ विज्ञान आणि तंत्रज्ञान (आयआयएसटी) ही शासकीय आर्थिक साहाय्य असलेली आणि विद्यापीठ मान्यता प्राप्त संस्था आहे. तिरुवअनंतपुरमच्या नेदुमनगल उपनगरात ही संस्था आहे. अंतराळ विज्ञानाचे…

चेन्नई गणित संस्था (Chennai Mathematical Institute)

(स्थापना : १९९८). काही शतकांपासून विद्वत्ता, प्रगाढ ज्ञान आणि शिक्षणासाठी नावाजलेल्या यूरोप आणि अमेरिकेतील अग्रगण्य आणि प्रथितयश विद्यापीठांप्रमाणे संस्था गणली जावी असे चेन्नई गणित संस्था अर्थात सीएमआय या संस्थेचे उद्देश्य…

भारतीय राष्ट्रीय महासागर माहिती सेवा केंद्र (Indian National Centre for Ocean Information Services; INCOIS)

(स्थापना : ३ फेब्रुवारी १९९९). भारतीय राष्ट्रीय महासागर माहिती सेवा केंद्र ही भारत सरकारच्या पृथ्वी विज्ञान मंत्रालयाच्या अखत्यारित कार्यरत असलेली स्वायत्त संस्था आहे. भारतीय राष्ट्रीय महासागर माहिती सेवा केंद्राची (इंडियन…

भारतीय हवामानशास्त्र विभाग (India Meteorological Department; IMD)

(स्थापना : १५ जानेवारी १८७५). भारत सरकारच्या पृथ्वी विज्ञान मंत्रालयाच्या अखत्यारीत असलेली व देशाला हवामानविषयक सेवा पुरवणारी राष्ट्रीय संस्था. हवामानाची निरीक्षणे घेऊन त्यांच्या नोंदी ठेवणे, अभ्यास व संशोधन करणे हे…

तुलनात्मक शिक्षण (Comparative Education)

स्वदेशी शिक्षणपद्धतीची तुलना इतर देशांतील शिक्षणपद्धतीशी अभ्यासपूर्ण करून आपल्या शिक्षणपद्धतीत असलेल्या उणीवा दूर करणे आणि विदेशी शिक्षणपद्धतीतील महत्त्वपूर्ण घटक अंगीकारणे म्हणजे तुलनात्मक शिक्षण होय. मानव हा निसर्गातील गोष्टींमध्ये तुलना करत…

केंद्रक (Nucleus)

केंद्रकी पेशीतील सर्वांत मोठे अंगक. पेशींमधील सर्व जैविक प्रक्रियांचे नियंत्रण केंद्रकात होते. रॉबर्ट ब्राउन यांनी १८३१ मध्ये याचा शोध लावला. ऑर्किड वनस्पतीच्या पेशींचे सूक्ष्मदर्शकाखाली निरीक्षण करताना त्यांना पेशी केंद्रक दिसले,…

छिद्री संघ (Phylum Porifera)

अपृष्ठवंशी उपसृष्टीतील प्राथमिक पेशी संघटन असलेल्या सजीवांचा संघ. यामध्ये सर्व प्रकारच्या स्पंजांचा समावेश होतो. या संघातील प्राण्यांच्या शरीरावर बाहेरून अनेक छिद्रे असतात, म्हणून या संघाचे नाव छिद्री संघ (Phylum porifera)…