एक विलुप्त पुरातन मानवी जाती. केन्यातील (केनिया) कूबी फोरा या पुरातत्त्वीय अवशेषांसाठी प्रसिद्ध असलेल्या स्थळावर केनियन अभ्यासक बर्नार्ड नेगीनो आणि केनियन पुरामानवशास्त्रज्ञ रिचर्ड लीकी (१९४४-२०२२) यांना १९७५ मध्ये एका वयस्क…
संवेदनाचा एक महत्त्वाचा प्रकार. सर्व सजीवांना गंध संवेदातून अत्यावश्यक माहिती उपलब्ध होते. बहुतेक सजीवांतील गंध मार्गातील ग्राही प्रथिने आणि गंधज्ञान कार्यपद्धती जवळजवळ एकसारखी आहे. गंध ग्राहीभोवती असलेल्या द्रवामध्ये गंध रेणू…
(संवेद). सर्व सजीवांमध्ये परिसरातून विशिष्ट माहिती जमवणे आणि त्याला प्रतिसाद देणे यासाठी ‘संवेदन’ ही महत्त्वाची जैविक पद्धती आहे. बहुधा हा प्रतिसाद उद्दीपकाच्या स्वरूपात असतो. उदा., मानवी मेंदू भोवतालच्या परिसरामधून सतत माहितीस्वरूपात…
पुरातन मानवी जाती. आधुनिक मानवांच्या उत्क्रांतीची कहाणी फक्त ⇨निअँडरथल वआधुनिक मानव या दोन समूहांपुरती मर्यादित नाही हे अलीकडेच लक्षात आले आहे. रशियातील अल्ताई पर्वतरांगेत डेनिसोव्हा नावाची गुहा (स्थानिक नाव आजुताश)…
अधिवासातील नैसर्गिक घटकांची माहिती मिळवणे व ती आपल्या प्रजातीमधील अन्य सजीवांपर्यंत पोहोचवणे या क्रिया सजीवांना टिकाव धरण्यासाठी आवश्यक असतात. विशिष्ट ध्वनी, गंध, पिसांची किंवा केसांची रंगसंगती, शारीरिक हालचाली, विद्युत लहरी…
पाटील, लीलाताई (Patil, Lilatai) ꞉ (२८ मे १९२७ – १५ जून २०२०). प्रसिद्ध शिक्षणतज्ज्ञ. लिलाताईंचा जन्म पुणे येथे झाला. प्रसिद्ध लेखक व कादंबरीकार ना. सी. फडके यांच्या त्या कन्या. प्राथमिक…
सुब्बा राव, आय. व्ही. : (२० डिसेंबर १९३४ – १४ ऑगस्ट २०१०). भारतीय मृदाशास्त्रज्ञ व कृषिशास्त्रज्ञ. त्यांचे संपूर्ण नाव इदुपुगांती वेंकट सुब्बा राव असे आहे. सुब्बा राव यांचा जन्म पश्चिम…
सिंग, तेजिंदर हरपाल : (२८ जून १९३५ – १० नोव्हेंबर २०२१). भारतीय कापूस शास्त्रज्ञ. नगदी पीक (कॅश क्रॉप) कापूस यामध्ये मोलाचे संशोधन करून त्यांनी शेतकऱ्यांना कमी कालावधीत अधिक उत्पन्न मिळवून…
चक्रवर्ती, काजल : (२४ डिसेंबर १९७३). केंद्रीय सागरी मत्स्य संशोधन संस्थेतील एक प्रमुख वैज्ञानिक. चक्रवर्ती यांचे प्रमुख संशोधन सागरी वनस्पती व प्राणी यांपासून जैव सक्रिय रेणूंची निर्मिती, अन्न रसायनशास्त्र आणि…
एक विलुप्त मानवी जाती. दक्षिण आफ्रिकेतील गौतेंग प्रांतातील रायझिंग स्टार गुहांमधील दिनलेदी (Dinaledi) या गुहेच्या एका पोकळीत (चेंबर) अनपेक्षितपणे १५५० जीवाश्मांचा शोध लागल्यानंतर (२०१३) मानवी उत्क्रांतीची कहाणी वाटते तेवढी सरळसोट…
इरेक्टस मानवाप्रमाणे पश्चिम व मध्य यूरोपमधील सर्वांत प्राचीन मानव जाती. ‘ॲन्टेसेसर’ हा लॅटिन शब्द असून त्याचा अर्थ ‘अग्रणी’, ‘प्रारंभी बसणारा’ किंवा ‘पूर्वसुरी’ असा त्याचा अर्थ आहे. या जातीचे अवशेष उत्तर…
संकटकाळी गरजूंना मदत करणे आणि त्यांच्या राहणीमानाचा दर्जा उंचाविण्याचा प्रयत्न करणे हे सामाजिक सुरक्षिततेचे प्रमुख उद्दिष्ट आहे. सामाजिक सुरक्षितता ही संकल्पना बहुआयामी व गतिशील असून ती लवचिकही आहे; कारण प्राप्त…
(स्थापना : १९७४). होमी भाभा सेंटर फॉर सायन्स एज्युकेशन अर्थात होमी भाभा विज्ञान शिक्षण केंद्राची (HBCSE; एचबीसीएसई) निर्मिती जुलै १९७४ मध्ये सर दोराबजी टाटा ट्रस्टकडून मिळालेल्या अनुदानांतर्गत टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ…
निअँडर नदीच्या खोऱ्यातील मानव. सुमारे तीन लाख वर्षांपूर्वी सेपियन मानव म्हणजे आधुनिक मानव जातीचा उदय झाला त्या वेळी इरेक्टस या अतिप्राचीन जातीचे मानव अस्तित्वात होते. शिवाय इतरही अनेक मानव जातींचे…
नाईक, चित्रा (Naik, Chitra) ꞉ (१५ जुलै १९१८ – २४ डिसेंबर २०१०). प्रसिद्ध शिक्षणतज्ज्ञ. चित्राताई यांचा जन्म मुंबई येथे झाला. त्यांचे वडील मुंबईतील नामांकित डॉक्टर, तर आई गोदावरी या गृहिणी…