मराठी विश्वकोश

अस्थिमत्स्य (Osteichthyes)

ज्या माशांच्या शरीराचा अंत:कंकाल हाडांनी म्हणजे अस्थींनी बनलेला असतो, त्यांना अस्थिमत्स्य (Osteichthyes Or Bony fish) असे म्हणतात. मत्स्य अधिवर्गाचा अस्थिमत्स्य हा एक वर्ग आहे. Osteon (bone) म्हणजे हाडे किंवा अस्थी…

ग्रीक शिल्पकला (Greek Sculpture)

प्राचीन अभिजात ग्रीक कलेचा प्रभाव यूरोपीय कलाविश्वावर अत्यंत दीर्घकालीन आहे. तो साहित्य, तत्त्वज्ञान आणि सौंदर्यशास्त्र या क्षेत्रांतही दिसून येतो. प्रमाणबद्धता आणि सुसंवाद या ग्रीक सौंदर्यकल्पना या प्रभावाच्या मुळाशी आहेत. ग्रीक…

विशेष राज्ये (Special States)

भौगोलिक, सामाजिक, आर्थिक इत्यादी स्वरूपांच्या कारणांस्तव भारतातील राज्यांना दिला जाणारा एक दर्जा. उदा., डोंगराळ प्रदेश, वादग्रस्त अंतर्गत सीमा, आर्थिक किंवा पायाभूत सुविधांमधील मागासलेपण, अपुरी आर्थिक प्राप्ती इत्यादी; मात्र अशा राज्यांना…

इरेक्टस मानव (Homo erectus)

इरेक्टस मानव या जातीचे जीवाश्म प्रथम १८९१ मध्ये इंडोनेशियामधील जावा भागातील त्रिनील येथे सापडले. विख्यात डच वैज्ञानिक युजीन डुबॉ (१८५८-१९४०) यांनी प्रारंभी या मानवसदृश जीवाश्मांचे वर्गीकरण पिथेकॅन्थ्रोपस इरेक्टस (ताठ उभा…

टांझानियातील ओल्डोवायी गॉर्ज येथे मिळालेला होमो हॅबिलिस ओएच १६ जीवाश्म.

हॅबिलिस मानव (Homo habilis)

मानवी जीवाश्मांतील सर्वांत प्राचीन जाती. पुरामानवशास्त्रामध्ये ही जाती एक महत्त्वाचा टप्पा मानली जाते. टांझानियातील पुराणाश्मयुगीन अवशेषांसाठी प्रसिद्ध असलेल्या ओल्डुवायी गॉर्ज येथे १९६० मध्ये एक आकाराने छोटा असलेला खालचा जबडा (ओएच-७)…

घरगुती सांडपाणी : जमिनीवर शुद्धीकरण व कृत्रिम पाणथळ (Household Wastewater : Land Treatment and Constructed Wetland)

सांडपाणी शुद्धीकरणाच्या वेगवेगळ्या पद्धतींचा शोध लागून त्या प्रत्यक्षांत वापरल्या जाण्यापूर्वी ते शेतीसाठीच वापरले जात होते, त्यावेळी सांडपाण्याची विल्हेवाट लावण्याचा तो एक सर्वमान्य मार्ग समजला जात होता. ह्या पद्धतीचा सखोल अभ्यास…

कर्ज सापळा (Debt Trap)

एखादा व्यक्ती जेव्हा घेतलेल्या कर्जाची परतफेड करण्यास सक्षम नसतो, तेव्हा कर्जाचा सापळा सुरू होतो. जेव्हा व्यक्ती आपल्या उत्पन्नाच्या मर्यादेपलिकडे उपभोग्य वस्तू व सेवांवर खर्च करू शकत नाही, तेव्हा तो कर्ज…

अब्जांश तंत्रज्ञान : शारीरिक अवयवावरील मुद्रण (Nanotechnology : Tattooing )

शरीराच्या अवयवांवर गोंदवून घेणे ही सर्वपरिचित अशी बाब आहे. शरीरावर गोंदवून घेतल्याने आपल्या सौंदर्यामध्ये भर पडते असे अनेकांना वाटते. काहीजण आपल्या ओळखीची एक खूण म्हणून हात, मान अशा एखाद्या अवयवावर…

शांता हुबळीकर (Shanta Hublikar)

हुबळीकर, शांता : (१४ एप्रिल १९१४–१७ जुलै १९९२). मराठी चित्रपटसृष्टीच्या सुरुवातीच्या काळात आपल्या अभिनयाने व गायनाने विख्यात झालेल्या अभिनेत्री. त्यांचा जन्म कर्नाटकातील हुबळीजवळच्या अदरगुंची या गावात एका शेतकरी कुटुंबात झाला.…

अंधकासुरवधमूर्ती, घारापुरी, महाराष्ट्र.

शिव-संहारमूर्ती (Shiva-Samharamurti)

एक शिवरूप. शिवशंकराचे रूप एकीकडे शांत, वरदायी, त्याचवेळी दुसरीकडे उग्र, विध्वंसक असे दिसून येते. शंकराने आपल्या भक्तांच्या साहाय्यार्थ आणि अन्याय करणाऱ्यांना शासन करण्यासाठी जी प्रखर व संहारक रूपे धारण केली…

समाजसेवा (Social Service)

समाजसेवा म्हणजे संघटित कार्यरचना, जिच्या मार्फत मुख्यतः सामाजिक संसाधनांचे संवर्धन, संरक्षण व सुधारणा साध्य करण्याचे योजनाबद्ध प्रयत्न केले जातात. तसेच कायद्याच्या आणि नैतिक चौकटीच्या आत केली जाणारी हेतूपूर्वक कृती म्हणजे…

डोगरी भाषा आणि लोकसाहित्य (Dogri Language and Folklore)

डोगरी भाषा आणि लोकसाहित्य : डोगरांचे भाषा आणि साहित्य, जे पहाडी-कांगरा चित्रशैलीचे कलाकार तसेच योद्धे म्हणून ओळखले जातात. अकराव्या शतकातील चंबाच्या ताम्रपत्रांत आढळणाऱ्या 'दुर्गर' शब्दाशी त्याचा संबंध आहे. या डुग्गरमध्ये…

ऊर्मिला पवार (Urmila Pawar)

ऊर्मिला पवार : (७ मे इ.स. १९४५). ऊर्मिला हरिश्चंद्र पवार. मराठी साहित्यातील ज्येष्ठ लेखिका वैचारिक, समीक्षात्मक,संशोधनात्मक लेखन,एकांकिका व कथालेखन आत्मचरित्रलेखन असे विविध लेखनप्रकार हाताळणाऱ्या आंबेडकरी चळवळीतील कार्यकर्त्या. ऊर्मिला पवार यांच्या…

घार (Black kite)

पक्षी वर्गाच्या फॅल्कोनिफॉर्मीस (Falconiformes) गणातील असिपिट्रिडी (Accipitridae) कुलाच्या मिल्व्हिनी (Milvinae) उपकुलातील एक शिकारी पक्षी. याला सामान्य घार, साधी घार किंवा नागरी घार असेही म्हणतात. घारीच्या जगभरात २२ जाती आढळतात. त्यांपैकी…

मानव प्रजाती : उगम आणि विस्तार (Homo Genus: Origin and Expansion)

मानवी उत्क्रांतीवृक्षावर चार स्वतंत्र शाखा आहेत. सर्वांत अगोदर उत्क्रांत झालेल्या व आता फक्त जीवाश्म स्वरूपात आढळत असलेल्या आर्डीपिथेकस या पहिल्या शाखेत दोन प्रजाती (जीनस) आहेत. दुसऱ्या शाखेला ऑस्ट्रॅलोपिथेकस गट असे…