अभिजात हिंदुस्थानी संगीतातील एक गायनप्रकार. तो सुगम शास्त्रीय किंवा उपशास्त्रीय संगीत विभागात गणला जातो. ठुमरी (ठुंबरी) या नावावरूनच तो नृत्याशी संबंधित असलेला एक संगीतप्रकार आहे, हे समजून येते. प्राचीन संगीतपरंपरेमध्ये नृत्यासहित अभिनय करून जे गीत म्हटले जात असे, त्यावरून ठुमरी हा गीतप्रकार पुढे शास्त्रीय संगीतात रूढ झाला, असे तज्ञांचे मत आहे. म्हणजे नामभेदाने का होईना, ठुमरीची परंपरा थेट कालिदासाच्या काळापर्यंत नेता येते. ठुमरी हा गीतप्रकार अशा तऱ्हेने प्राचीन परंपरेतील असला, तरी ठुमरी या नावाने मात्र तो गेली दोनतीनशे वर्षे प्रचारात आहे. विशेषतः १८५०च्या सुमारास लखनौचा नवाब वाजीदअली शाह याच्या दरबारात ठुमरीला विशेष स्थान मिळाले. सादिक अलिखाँ या दरबारी गायकाने जनसामान्यांमध्ये रूढ असलेल्या या गायनप्रकाराला वैशिष्ट्यपूर्ण घाट दिला, असे मानले जाते. साधारणतः तेव्हापासून रसिकांमध्ये हा प्रकार अतिशय लोकप्रिय ठरला आहे. संगीताच्या दृष्टीने ठुमरीचे वैशिष्ट्य तिच्या बंदिशीतील–म्हणजे रचनेतील–शब्दांना स्वराच्या आणि लयीच्या अंगांनी नटविण्यामध्ये आहे. बंदिशीच्या साहित्यातील भाव विविध तऱ्हेने स्वराच्या आणि लयीच्या द्वारा व्यक्त करायचा, त्यासाठी विशिष्ट तऱ्हेने आवाज लावायचा (स्वरकाकू), विशिष्ट तऱ्हेने शब्दोच्चारण करायचे (शब्दकाकू) हे ठुमरी गायकीचे वैशिष्ट्य आहे. याला ‘बोलबनाव’ असे म्हणतात. मुरकी, मींड, हरकती यांसारख्या स्वरालंकारांनी ठुमरी नटविली जाते. शृंगार आणि त्याचे विविध प्रकार हा ठुमरीचा प्रधान साहित्यविषय असतो. काही विशिष्ट मर्यादित रागांतच–उदा., खमाज, पिलू, मांड, काफी, भैरवी, देस इ.–ठुमऱ्या गायिल्या जातात. तालाच्या दृष्टीनेही अद्धा, पंजाबी, दीपचंदी, क्वचित रूपक, तीनताल, एकताल, झपताल या मर्यादित तालांतच ठुमऱ्या गायिल्या जातात. ठुमरीचे दोन प्रकार असून ते ‘बोलबांटकी ठुमरी’ आणि ‘बोलबनावकी ठुमरी’ या नावांनी ओळखले जातात. लयीच्या अंगाने जेव्हा शब्दांची योजना होते, तेव्हा ती ‘बोलबांटकी ठुमरी’ होते. ही ठुमरी विशेषेकरून नृत्याशी संबंधित असते. हिला बंदिशीची ठुमरी किंवा कथ्थकी ठुमरी अशीही नावे आहेत. ठुमरीरचनेच्या शब्दांना भावपूर्ण रीतीने, स्वरांच्या लगावाने व्यक्त करून विविध भावछटा निर्माण करण्यात आल्या, तर तिला ‘बोलबनावकी ठुमरी’ म्हणतात. शास्त्रीय संगीताच्या बैठकीत ही विशेषेकरून गायिली जाते.
ठुमरी गायकीचे पाच वेगवेगळे ढंग आहेत. त्यांना लखनौ ढंग, पूरब अथवा बनारसी ढंग, पंजाबी ढंग, ख्याल अंगाची ठुमरी आणि राजस्थानी अंगाची ठुमरी असे म्हटले जाते. या प्रत्येक ढंगाचे स्वतंत्र असे वैशिष्ट्य आहे. स्वर, लय व बोल यांच्या सारख्या वापराने भावनिर्मिती करणे, हे ठुमरीचे खास लक्षण मानले जाते. गेल्या शेदीडशे वर्षांत हे निरनिराळे ढंग गाऊन लोकप्रियता मिळवलेले अनेक कलावंत प्रसिद्ध आहेत. लखनौ ढंगाचे सनदपिया, कदरपिया, अख्तरपिया, बिंदादीन महाराज, ललनपिया इ.; बनारसी ढंगाचे मौजुद्दीनखाँ, भैय्या गणपत राव, विद्याधरी देवी, सिद्धेश्वरी देवी, रसूलनबाई इ.; पंजाबी ढंगाचे बडे गुलामअलीखाँ, ख्याल ढंगाचे अब्दुल करीमखाँ आणि राजस्थानी ढंगाचे हनुमान प्रसाद हे सर्व कलावंत त्या त्या ढंगाचे प्रतिनिधी मानले जातात. अलिकडील काळात मल्लूबाई, बाई सुंदराबाई, सुरेशबाबू, गिरिजादेवी, वत्सलाबाई कुमठेकर, शोभा गुर्टू, माणिक वर्मा हे ठुमरी गायकीचे प्रतिनिधी मानले जात.
समीक्षक : सुधीर पोटे
