भूतकाळाचे भान आणि मागील काळात काय घडले हे जाणून घेण्याचे कुतूहल ही खास मानवाची वैशिष्ट्ये आहेत. मानवी संस्कृतीला किमान पंचवीस ते तीस लक्ष वर्षांचा इतिहास आहे. इतक्या प्रदीर्घ काळात घडलेल्या सांस्कृतिक बदलांचा इतिहास जाणून घेण्यासाठी आपण केवळ लिखित साधनांवरच अवलंबून राहू शकत नाही; कारण लेखनकला ही तुलनेने अलीकडची म्हणजे गेल्या अवघ्या सहा ते सात हजार वर्षांमधली आहे. लिखित स्वरूपाचे पुरावे उपलब्ध नसलेल्या काळाचा इतिहास बघण्यासाठी पुरातत्त्वविद्या उपयोगी पडते. पूर्वी पुरातत्त्वविद्येचे स्वरूप केवळ पुराणवस्तू-संशोधन आणि कलात्मक वस्तूंचे वर्णन असे होते आणि हे काम प्रामुख्याने धनिक लोक हौस अथवा छंद म्हणून करत असत. परंतु आता पुरातत्त्वविद्येचे स्वरूप संपूर्णपणे पालटलेले आहे. आता ती एक इतिहासाला मदत करणारी पण पारंपरिक इतिहासापेक्षा वेगळी आणि स्वतंत्र पद्धती व उद्दिष्टे असणारी ज्ञानशाखा झालेली आहे. या बदलाचा इतिहास बघताना पुरातत्त्वज्ञांनी काही कालखंड कल्पिले आहेत. अर्थात हे कालखंड सोयीपुरते असून नवीन गोष्टी आल्या, तरी सगळ्या जुन्या रचना व पद्धती संपल्या, असे मात्र नाही.
पुरातत्त्वविद्येचा उगम हा पहिला कालखंड आहे. सुमारे दोनशे वर्षे (सतरावे व अठरावे शतक) पुरातत्त्वीय अवशेषांकडे छंद म्हणून अथवा काहीतरी अद्भुत म्हणून बघितले जात असे. प्राचीन अवशेषांचा अर्थ लावताना लोक प्रामुख्याने वैयक्तिक अंदाजांवर विसंबून राहत असत; कारण मुळात हौस भागवण्यासाठी अथवा गंमत म्हणून श्रीमंत लोक पुरातत्त्वाकडे वळत. पुरातत्त्वविद्येला अद्याप एक ज्ञानशाखा म्हणून प्रतिष्ठा प्राप्त झालेली नव्हती.
अठराव्या शतकात आणि एकोणिसाव्या शतकाच्या मध्यापर्यंत आधुनिक पुरातत्त्वविद्येची पायाभरणी सुरू झाली. या कालखंडात उत्खननपद्धतीत शिस्त आणण्याचे काही प्रयत्न झाले. परंतु तेव्हा पुराणवस्तू गोळा करणे हाच पुरातत्त्वविद्येचा मुख्य हेतू होता. पुरातत्त्वविद्येचे स्वरूप प्रामुख्याने प्राच्यविद्या असे होते. पूर्वेकडील देशांमध्ये वसाहती स्थापन करताना तेथील संस्कृती जाणून घेण्याचे प्रयत्न या कालखंडात झाले. पुरातत्त्वविद्येच्या पायाभरणीच्या या काळात भूविज्ञान, संग्रहालयशास्त्र आणि जीवविज्ञान अशा अनेक क्षेत्रांमधील प्रगती उपयोगी पडली. डॅनिश पुरातत्त्वज्ञ ⇨ सी. जे. थॉमसन (२९ डिसेंबर १७८८–२१ मे १८६५) यांच्या त्रियुग सिद्धांतामुळे पुरातत्त्वीय अवशेषांच्या सांस्कृतिक वर्गीकरणाची संकल्पना पुढे आली.
एकोणिसाव्या शतकाच्या मध्यापासून सुमारे शतकाचा कालखंड (१८५०–१९५०) हा आधुनिक पुरातत्त्वविद्येच्या प्रारंभिक वाटचालीचा कालखंड आहे. या काळात एक सक्षम ज्ञानशाखा म्हणून आधुनिक पुरातत्त्वाचा विकास घडून आला. उत्खनन व पुरावशेषांची नोंदणी यांच्या तंत्रामध्ये प्रगती झाली आणि मुख्यतः पुरातत्त्वीय संशोधनाच्या उद्दिष्टांमध्ये बदल झाला. वैयक्तिक संग्रहांसाठी प्राचीन कलात्मक गोष्टी गोळा करण्याचा, गुप्त खजिने शोधण्याचा आणि अद्भुततेचा भाग हळूहळू कमी होत गेला. या काळात शतकभर जगाच्या निरनिराळ्या भागांत विविध उत्खनने झाल्याने सांस्कृतिक क्रमाचे आकलन आणि प्रागितिहास व इतिहासपूर्व काळ यांची सुसूत्र मांडणी झाली.
दुसऱ्या महायुद्धानंतर पुरातत्त्वाचा नवीन टप्पा सुरू झाला. ⇨ नवपुरातत्त्वाचा उदय होणे आणि पुरातत्त्वविज्ञानाचा वाढता वापर या दोन सर्वांत महत्त्वाच्या घडामोडी या टप्प्यात घडून आल्या. सुमारे चाळीस वर्षांच्या काळात पुरातत्त्वीय संशोधनाच्या उद्दिष्टांमध्ये आणि पुरातत्त्वीय सिद्धांतांमध्ये आमूलाग्र बदल घडून आले. या कालखंडाला प्रक्रियावादी पुरातत्त्वाचा (Processual Archaeology) कालखंड असेही नाव आहे. हा टप्पा अद्यापही संपलेला नाही. जगभरात पुरातत्त्वीय संशोधनात पुरातत्त्वविज्ञानाचा आणि नवपुरातत्त्वाच्या विचारसरणीचा उपयोग आजही केला जातो.
पुरातत्त्वात सन १९९० नंतर प्रक्रियावाद आणि विज्ञानाचा वाढता वापर या दोन्हींना प्रतिक्रिया म्हणून अनेक विचारधारा निर्माण झाल्या आहेत. स्त्रीवादी, मार्क्सवादी, प्रतीकवादी, संरचनावादी आणि रचनाविघटनवादी (Deconstructionist) अशा अनेक विचारसरणींचा समावेश प्रक्रियावादानंतरच्या पुरातत्त्वीय संकल्पनेत करता येतो. या सगळ्यांना एकत्रितपणे प्रक्रियावादोत्तर पुरातत्त्व (Post-Processual Archaeology) असे संबोधले जाते. याखेरीज पुरातत्त्वावरील चर्चांमध्ये आधुनिकोत्तर (Post-modern) विचारधारांचाही समावेश झालेला दिसतो.
संदर्भ :
- Fagan, Brian M. A Brief History of Archaeology: Classical Times to the Twenty-First Century, 2004.
- Hodder, Ian.; Ed. Schiffer, M. B. ‘Post-processual Archaeologyʼ, Advances in Archaeological Method and Theory, London, 1985.
- Preucel, R.W. & Hodder, Ian Eds., Contemporary Archaeology in Theory : A Reader, Oxford, 1996.
- Renfrew, Colin & Bahn, Paul G. Archaeology, London, 2012.
समीक्षक : शरद राजगुरू
