लेखकः प्रमोद जोगळेकर

महाराष्ट्रातील प्राचीन अवशेषांचे एक स्थळ. ताम्रपाषाणयुगीन सावळदा संस्कृती ते जोर्वे संस्कृती या दरम्यानच्या सांस्कृतिक कालखंडांची सलग माहिती येथे मिळत असल्याने, तसेच सिंधू संस्कृतीच्या उत्तर हडप्पा काळातील सर्वांत दक्षिणेकडील पुरातत्त्वीय स्थळ…

बॅनर्जी, राखालदास : ( १२ एप्रिल १८८५ – २३ मे १९३० ). विख्यात भारतीय पुरातत्त्वज्ञ व पुराभिलेखतज्ज्ञ. राखालदास बंदोपाध्याय म्हणूनही परिचित. हडप्पा संस्कृतीचे एक मुख्य स्थळ असलेल्या मोहेंजोदारोचा (मोहें-जो-दडो) (सांप्रत…

ढवळीकर, मधुकर केशव : (१६ मे १९३० – २७ मार्च २०१८). विख्यात भारतीय पुरातत्त्वज्ञ. प्राचीन भारतीय कलेचे व भारतविद्येचे अभ्यासक. त्यांचा जन्म पुणे जिल्ह्यातील पाटस या गावी झाला. त्यांचे पदवीपर्यंतचे…

मिश्रा, विद्याधर : (३ जुलै १९४१ – २१ सप्टेंबर २०२०). विख्यात भारतीय पुरातत्त्वज्ञ. गंगेच्या खोऱ्यातील प्रागितिहासाचे विशेष संशोधक. व्ही. डी. मिश्रा या नावानेही परिचित. त्यांचा जन्म उत्तर प्रदेशातील भदोही जिल्ह्यामधील…

मानवी उत्क्रांतीच्या संदर्भात दक्षिण आफ्रिकेतील स्टर्कफोंतेन येथे मिळालेल्या एका जीवाश्माचे नाव. जवळजवळ संपूर्ण अवस्थेत मिळालेला हा सांगाडा ऑस्ट्रॅलोपिथेकस प्राणी एसटीडब्ल्यू ५७३ (StW 573) या नावाने  ओळखला जातो. त्याचा शोध १९९८…

स्त्रीवादी पुरातत्त्व हा पुरातत्त्वीय पुराव्यांचा स्त्रीवादी दृष्टीकोनातून अर्थ लावण्याचा आग्रह धरणारी संमिश्र स्वरूपाची विचारधारा असून ती पुरातत्त्वविद्येची एकसंध अशी शाखा नाही. स्त्रीवादी पुरातत्त्वीय विचारधारेत सुधारणावादी, मार्क्सवादी, पर्यावरणवादी व वर्णभेदविरोधी अशा…

पुरातत्त्वीय अवशेषांच्या अभ्यासासाठीची एक उपाययोजना पद्धती. ही पुरातत्त्वाची स्वतंत्र शाखा नसून विकासकामांमुळे सांस्कृतिक अथवा पुरातत्त्वीय अवशेष नष्ट होण्याचा धोका उत्पन्न होतो, तेव्हा करावयाच्या उपायांना ही संज्ञा वापरली जाते. जगात सर्वत्र…

पुरातत्त्वात किरणोत्सर्गाच्या तत्त्वावर आधारित वापरली जाणारी कालमापन पद्धत. विश्वात अतिउच्च ऊर्जा (०.१ ते १० गिगा इलेक्ट्रॉन व्होल्ट) असणारे वैश्विक किरण (Cosmic Rays) आहेत. हे किरण म्हणजे मुख्यतः भार असलेले प्रोटॉन…

किरणोत्सर्गाच्या तत्त्वावर आधारित कालमापनाची महत्त्वाची पध्दती. चतुर्थक कालखंडाच्या संशोधनासाठी त्यांचा मोठ्या प्रमाणावर वापर होतो. युरेनियम हे अणुऊर्जेसाठी वापरले येणारे महत्त्वाचे नैसर्गिक किरणोत्सारी मूलद्रव्य असून त्याचा अणुक्रमांक ९२ आहे. युरेनियम-२३४ (234U),…

चुंबकीय क्षेत्र ही एक महत्त्वाची मूलभूत भौतिक घटना आहे. पृथ्वीचा गोल देखील एखाद्या चुंबकाप्रमाणे कार्य करतो आणि त्यामुळेच चुंबकाप्रमाणेच पृथ्वीला चुंबकीय उत्तर ध्रुव व चुंबकीय दक्षिण ध्रुव आहेत. हे चुंबकीय…

हिमवाहित मृत्तिकास्तर कालमापन ही निरपेक्ष कालमापनाची एक पद्धत असून ती प्रामुख्याने चतुर्थक कालखंडातील हिमयुगाशी निगडित घटनांच्या कालमापनासाठी उपयुक्त ठरली आहे. या पद्धतीत निक्षेपांच्या विशिष्ट अशा अगदी पातळ थरांचा उपयोग करून…

किरणोत्सर्गाच्या तत्त्वावर आधारित कालमापनाची पद्धत. अरगॉन या मूलद्रव्याच्या समस्थानिकांचा वापर करून कालमापन करण्याची ही एक पद्धत असून पोटॅशियम-अरगॉन कालमापन ही या पद्धतीशी साम्य असलेली दुसरी पद्धत आहे. अरगॉन-अरगॉन कालमापन पद्धतीचा…

पोटॅशियम-अरगॉन ही कालमापनाची पद्धत कार्बन-१४ कालमापन पद्धती प्रमाणेच किरणोत्सर्गाच्या तत्त्वावर आधारित आहे. अरगॉन या मूलद्रव्याच्या समस्थानिकांचा (Isotopes) वापर करून कालमापन करण्याची ही एक पद्धत असून अरगॉन-अरगॉन कालमापन ही अशीच दुसरी…

इलेक्ट्रॉन संस्पंदन कालमापन ही पुरातत्त्वात वापरली जाणारी पद्धत सर्वसाधारणपणे तप्तदीपन पद्धतीप्रमाणेच आहे. निक्षेपातील पदार्थ किंवा खडकांच्या रचनेतील जालकांमध्ये (lattice) साठलेल्या इलेक्ट्रॉनचे मापन करणे, हे या दोन्हीमधील मूळ तत्त्व आहे. तथापि…