‘संत’ हा शब्द इंग्रजीतील ‘सेंट’ या शब्दाचा मराठी पर्याय म्हणून वापरला आहे. सेंट हा इंग्रजी शब्द Sanctus (सॅन्क्टस) या लॅटिन, haegios (हिगीऑस) या ग्रीक आणि qadosh (कादोश) या हिब्रू शब्दांशी संबंधित आहे. हे लॅटिन, ग्रीक व हिब्रू शब्द व्यक्तीप्रमाणेच समुदाय व वस्तू ह्यांनाही हेच विशेषण लावले जाते आणि तेव्हा त्यांचा अर्थ ‘परमेश्वरासाठी पवित्र केलेले’ असा होतो. एखाद्या व्यक्तीला उद्देशून हे शब्द वापरल्यास त्या व्यक्तीच्या नैतिक आणि आध्यात्मिक जीवनाच्या उच्च पातळीचे ते द्योतक ठरतात.
‘ख्रिस्ती संताचे पावित्र्य’ याचा अर्थ ‘येशू ख्रिस्ताच्याद्वारे परमेश्वराच्या सेवेस स्वत:ला वाहून घेणे’ असा मानण्यात येतो. येशूच्या बारा प्रेषितांपैकी ज्याने त्याला शेवटी पकडून दिले, त्या ज्यूडसला (यहुदाला) वगळता, उरलेले अकरा शिष्य हे ख्रिस्ती चर्चचे पहिले ‘संत’ होत. या ज्यूडसच्या जागेवर त्या अकरा प्रेषितांनी सर्वानुमते निष्ठावंत व पवित्र आत्म्याने भरलेला असा मथियस निवडला व ज्यूडसची जागा भरून काढली. यांशिवाय संत पॉल आणि बार्नाबस हे ख्रिस्ताच्या पुनरुत्थानानंतर त्याचे अनुयायी झाले. सर्व ख्रिस्ती पंथांत ‘आद्य संत’ म्हणून या चौदा व्यक्तींना मान दिला जातो. तथापि, क्रुसावर मरण सहन करताना येशूने आपल्या उजव्या हातावरील चोराला त्याच्या श्रद्धेला उत्तर म्हणून जे सुख लोकाचे आश्वासन दिले त्यानेदेखील स्वर्ग ‘चोरून घेतला’ हे ख्रिस्त सभा विसरत नाही.
संत पॉल यांनी समकालीन सर्व ख्रिस्ती व्यक्तींना ‘ख्रिस्ताच्या नावाने परमेश्वराच्या व मानवाच्या सेवेला वाहून घेणारे’, म्हणून ‘संत’ असे संबोधिले. यामागे त्यांचा उद्देश ख्रिस्ताच्या अनुयायांनी संताला शोभेल असे वागावे, हा होता. अर्थातच आरंभी ‘संत’ ही संज्ञा ख्रिस्ती समुदायाला उद्देशून वापरण्यास सुरुवात झाली. नंतर येशू ख्रिस्तावरील त्यांच्या विश्वासासाठी ज्या व्यक्तींना छळ सोसावा लागला आणि हौतात्म्य पत्करावे लागले, तसेच ज्यांचे चारित्र्य संपूर्णपणे पवित्र असल्याचा अनुयायांना अनुभव आला, अशा व्यक्तींना अनुलक्षूनही, त्यांच्या मृत्यूनंतर, चर्चने त्यांना विधिपूर्वक ही संज्ञा बहाल करण्यास सुरुवात केली.
येशूचे पवित्र जीवन व विशुद्ध चारित्र्य, त्याचा शांत स्वभाव, इतर मानवांविषयीची त्याची कळकळ, छळ सोसण्याची त्याची आत्यंतिक सहनशक्ती, आध्यात्मिक विश्वासासाठी मृत्यू स्वीकारण्याची त्याची तयारी यांचा आदर्श समोर ठेवून, त्या कसोटीला उतरणाऱ्या व्यक्तींनाच संतांच्या मालिकेत स्थान देण्याची दक्षता चर्चने घेतल्याचे आढळते.
रोमन सम्राट कॉन्स्टंटाइन ह्याने इ. स. ३१३ मध्ये एका वटहुकुमान्वये ख्रिस्ती जनांचा छळ थांबविण्यात यश मिळविले. त्याने ख्रिस्ती धर्माला महत्त्वाचे स्थान दिले. परंतु या नव्या घटनेमुळे चर्चच्या आध्यात्मिक जीवनात निराळ्या प्रकारची संकटे निर्माण झाल्याचा दावा काही धर्मोपदेशकांनी केला. राजकीय सत्ता आणि महत्त्वाकांक्षा ह्यांमुळे आध्यात्मिक जीवनाची पातळी खालावेल, अशी भीती त्यांनी व्यक्त केली. त्यामुळे ख्रिस्ती धर्मतत्त्वे, धर्माचरण इत्यादींचे असाधारण प्रमाणात पालन करणाऱ्या व्यक्तींनाही चर्चच्या संमतीने ‘संत’ म्हणून चौथ्या शतकापासून ओळखण्यात येऊ लागले. त्यांना ‘कन्फेसर’ म्हटले जाई. कन्फेसरचे जीवन म्हणजे एकप्रकारचे हौतात्म्यच मानण्यात येई.
संतपदासाठी स्थानिक चर्चची अथवा जागतिक चर्चची मान्यता असावी लागते. संबंधित व्यक्तीचे नैतिक आणि आध्यात्मिक जीवन ख्रिस्ती परंपरेला धरून आदर्शभूत असणे व त्याचा इतरांवर प्रभाव पडणे आवश्यक असते. अशा व्यक्तींच्या कर्तृत्वाचे मूल्यमापन त्यांच्या मृत्यूनंतर अनेक वर्षांनी होते. अशी मान्यता मिळाल्याचा धर्मादेश (Edict) चर्चचे सर्वश्रेष्ठ धर्मोपदेशक पोप महोदय किंवा त्यांच्या वतीने आर्चबिशप काढतात व त्यात त्या व्यक्तीचे गुणवर्णन (Citations) करण्यात येते. हे सर्व ठरावीक धार्मिक विधींनी जगाच्या निदर्शनास आणण्यात येते. यास ‘कॅननायझेशन’ असे म्हणतात. या संतांचे स्मृतिदिन प्रतिवर्षी पाळले जातात.
सोळाव्या शतकानंतर रोमन कॅथलिक चर्च आणि प्रॉटेस्टंट परंपरेतील फक्त अँग्लिकन चर्च यांच्यातच संतपद बहाल करण्याची पद्धत चालू राहिली. इतर ख्रिस्ती पंथांत संतपरंपरा विहित नसल्यामुळे त्यांत पारंपरिक संतांच्या तोडीचे कर्तृत्व असणाऱ्या काही थोर व्यक्ती जरी होऊन गेल्या, तरी त्यांचा अंतर्भाव संतमालिकेत झाला नाही.
संदर्भ :
- Clarke, C. P. S. Everyman’s Book of Saints, New York, 1968.
