नागेश : ( सु. १६२३ – १६८८ ). मराठी कवी. मूळचे नाव नागभट्ट जोशी. नागेशाचे आडनाव महाराष्ट्र सारस्वतकार ‘मुळे’ असेही देतात. नागेश, नागेंद्र, नागजोशी आणि नागकवी अशा नावांनीही तो ओळखला जातो. हा अहमदनगरजवळील भिंगार या गावचा रहिवासी. ह्याच्या वडिलांचे नाव मोर जोशी, आईचे जानकी. वडील काव्यरचना करीत असत. त्यांच्या घराण्याची वृत्ती ग्रामजोशाची आणि ग्रामलेखकाची होती. चंद्रावळीवर्णन, सीतास्वयंवर, रुक्मिणीस्वयंवर, रसमंजरी आणि शारदाविनोद ही पाच काव्ये त्याने लिहिली आहेत. ह्यांशिवाय आर्याटीका नावाचे एक प्रकरण त्याच्या नावावर देण्यात येते. ४१४ श्लोकांचे सीतास्वयंवर सोडल्यास नागेशाचे कोणतेही काव्य पूर्णतः उपलब्ध नाही. वामनपंडित व सामराज ह्या कवींचा प्रभाव नागेशावर दिसून येतो. नागेशाच्या काव्यांतून त्याची बहुश्रुतता दिसून येते. रघुवंशादी संस्कृत महाकाव्यांचा उत्तम अभ्यास त्याने केला होता. चंद्रावळीवर्णन हे शृंगारप्रचुर काव्य त्याने अग्निपुराणाच्या आधारे रचिलेले आहे.चंद्रावळीवर्णन हे ३२२ श्लोकाचे काव्य आहे. शारदाविनोदात त्याने स्वतःचा ‘नानाकाव्यकलापचतुर’ असा उल्लेख केलेला आहे. नागेशाच्या काळाचे प्रतिबिंब त्याच्या साहित्यकृतींत पडले आहे. सीतास्वयंवरात तर सीतेच्या स्वयंवरासाठी निमंत्रिलेल्या राजांत ‘चव्हाण’, ‘मोरे’, ‘राणे’, ‘शिसोदे’ अशा नावांचेही उल्लेख आहेत. सीतास्वयंवर हे ३२२ श्लोकाचे काव्य आहे. अभिरुचीचा हलकेपणाही त्याच्या काही वर्णनांतून प्रत्ययास येतो. त्यांच्या ग्रंथात अश्लील व बीभत्स शब्दयोजना, अतिरिक्त शृंगारिक वर्णने ही वैगुण्ये आढळतात.
संदर्भ :
- दडकर, जया; गणोरकर प्रभा, संक्षिप्त मराठी वाङ्मयकोश, जी.आर.भटकळ फाउंडेशन, मुंबई.
