हा पक्षिवर्गातील पॅसेरीफॉर्मिस (Passeriformes) गणातील झोस्टेरॉपिडी (Zosteropidae) या कुलातील पक्षी आहे. हा पक्षी चिमणीपेक्षा आकाराने लहान असून तो भारतीय उपखंडात आढळतो. याच्या डोळ्यांभोवती असलेली ठळक पांढऱ्या रंगाची वर्तुळे चष्म्यासारखी दिसतात, म्हणूनच त्याचे चष्मेवाला हे नाव पडले. याचे शास्त्रीय नाव झोस्टेरॉप्स पाल्पिब्रोसस (Zosterops palpebrosus) आहे. पूर्वी हा पक्षी ‘ओरिएन्टल व्हाईट आय’ (Oriental white-eye) या नावाने ओळखला जात असे. परंतु, हेच नाव दुसऱ्या एका प्रजातीस देण्यात आल्यामुळे याचे नाव बदलून ‘इंडीयन व्हाईट आय’ (Indian white-eye) असे करण्यात आले.
भारतीय चष्मेवाला हा पक्षी भारतात सर्वत्र आढळत असला तरी तो कोरड्या वाळवंटी भागांत मात्र क्वचितच दिसतो. त्याचा आढळ पाकिस्तान, बांगलादेश, नेपाळ तसेच भूतानमध्येही आहे. तुरळक झाडांचे प्रदेश, आर्द्र वने, खारफुटीची जंगले, बेटे ही त्याची निवासस्थाने आहेत. बेटावर आढळणाऱ्या जाती या जास्त करून कीटकभक्षी आहेत. हे पूर्ण वृक्षवासी असून ते सतत झाडावरच राहतात. ते पाणी पिण्यासाठी किंवा डबक्यात आंघोळ करण्यासाठी जमिनीवर उतरलेले दिसतात. झाडाझुडपांच्या पानांतून ते खाद्य पकडण्यात नेहमी मग्न असतात.
नर व मादी दिसायला सारखेच असतात. हे पक्षी ८-९ सेंमी. लांब असून त्यांचा रंग हिरवट पिवळसर असतो. गळा, छातीचा थोडा भाग व बुडावरील पिसे (Vent) पिवळी असून पोटाचा भाग करडा-पांढरा असतो. शेपटी चौकोनी आकाराची व गडद तपकिरी रंगाची असते. चोच काळी, बारीक, टोकदार आणि किंचित बाकदार असते. डोळ्यापासून चोचीपर्यंतचा भाग काळसर असतो. पाय काळे असतात. आकार व रंगछटा यांनुसार याच्या साधारणत: ११ उपजाती आढळतात.
चष्मेवाला पक्षी विणीचा हंगाम वगळता इतर वेळी थव्यानेच फिरतात. थव्यामध्ये ५ -२० पक्षी असतात. केवळ प्रजनन काळात नर-मादी एकत्र राहतात. फेब्रुवारी ते सप्टेंबर हा त्यांचा प्रजनन काळ असून एप्रिल महिना अधिकतम (Peak) प्रजननाचा काळ आहे. यांना घरटे बांधण्यासाठी साधारण चार दिवस लागतात. ते उभे-आडवे धागे विणून लहानशा कपाच्या आकाराचे घरटे बनवितात. जमिनीपासून १.५-३ मी. उंचीवर त्यांचे घरटे असते. यात मादी फिकट निळसर रंगाची दोन ते तीन अंडी घालते. घरटे बांधणे, अंडी उबविणे आणि पिलांना खाऊ घालण्याचे काम नर आणि मादी दोघे मिळून करतात. अंड्यातून पिले बाहेर येण्यासाठी साधारण १० दिवसांचा काळ लागतो.
भारतीय चष्मेवाला हा मुख्यत: कीटकभक्षी पक्षी आहे. बऱ्याचदा तो फुलांचा रस पिताना किंवा फळे खातानाही दिसतो. ते चीर्रऽऽ चीर्रऽऽ अशी मंजूळ शीळ घालतात. फुलांवर आलेले कीटक खाण्यासाठी उडत असताना किंवा फुलांमधील मधुरस घेताना परागीभवनाचे कार्य करतात. या प्रक्रियेत कित्येकदा त्यांच्या कपाळावर परागकण चिकटले जातात. अशातऱ्हेने कपाळावर चिकटलेल्या परागकणांमुळे तेथील रंगबदल झाल्यासारखे होऊन त्यांची ओळख पटविण्यात गफलत होऊ शकते.
भारतीय चष्मेवाला पक्षी आकाराने लहान असल्याने त्यांचा नेहमी सामूहिक बचावात्मकतेचा पवित्रा असतो. घरटी बांधत असताना ते कधीकधी खारीवर जमावाने हल्ला करतात. मेगाडर्मा लिरा नावाचे वटवाघूळ आणि पांढऱ्या गळ्याचा खंड्या पक्षी (Kingfisher) हे त्यांचे मुख्य शत्रू आहेत. चष्मेवाला कुलातील इतर जातींप्रमाणेच भारतीय चष्मेवाला पक्षी इतर पक्ष्यांच्या घरट्यातील सामान चोरून आणतात. हे पक्षी इतर जातीच्या पक्ष्यांच्या पिलांना (उदा., स्वर्गीय नर्तकाच्या पिलांना; Paradise flycatcher) अन्न भरविताना आढळून आले आहेत.
या पक्ष्याच्या आयु:कालाबद्दल निश्चित माहिती नाही. परंतु, मॉरिशस मधील व्हाइट आय पक्षी अकरा वर्षे जगल्याची नोंद आहे. सर्वसामान्यपणे वन्य पक्षी सुमारे पाच वर्षे जगतात. परंतु, पाळलेल्या किंवा पिंजऱ्यातील पक्ष्यांचे आयुर्मान यापेक्षा अधिक असते.
संदर्भ :
- https://en.wikipedia.org/wiki/Indian_white-eye
समीक्षक : निनाद शहा
