सपुष्प वनस्पतींमधील विशेष परागण यंत्रणा (Special Pollination Mechanisms in Angiosperms)

सपुष्प वनस्पतींचा प्रजननासाठीचा मुख्य अवयव म्हणजे फुले. फुलांमध्ये परागण आणि गर्भधारणा या दोन प्रमुख घटना घडतात, ज्यामुळे वनस्पतीचे पुनरुत्पादन होते. फुलाच्या परागकोशातून परागकण (Pollen grains) जेव्हा त्याच फुलाच्या किंवा त्याच जातीतील दुसऱ्या फुलांच्या किंजल्क किंवा कुक्षीवर (Stigma) पडतात, तेव्हा त्या प्रक्रियेस परागण अथवा परागीभवन म्हणतात. परागीभवनाचे मुख्यत: दोन प्रकार आढळतात; एकाच फुलातील पराग व बीजांडे याचे मिलन झाल्यास त्याला स्वयंपरागीकरण म्हणजेच स्वपरागीकरण (Self Pollination) म्हणतात आणि एका झाडावरील फुलांचे परागण त्याच जातीच्या, पण दुसऱ्या झाडावरील फुलांच्या बीजांडावर पडल्यास त्याला परपरागीकरण (Cross pollination) असे संबोधतात. निसर्गात बहुतेक झाडे परपरागीकरण करण्यास अनुकूल असतात. कारण परपरागीकरणाद्वारे निर्माण होणारी नवीन पिढी पर्यावरणाशी जुळवून घेण्यासाठी/अनुकूलनासाठी जास्त सक्षम असते. स्वपरागीकरण झाल्यास जनुकीय अदलाबदल घडून येत नाहीत आणि अनुवांशिक विविधतेचा अभाव दिसून येतो. या कारणांमुळे काही वनस्पती उत्क्रांतिद्वारे आपल्या फुलांमध्ये काही विशेष बदल घडवून परागकण वाहून आणणाऱ्या घटकांना आपल्याकडे आकर्षित करून परपरागण करण्यास प्रोत्साहित करतात. ज्यामुळे अनुवांशिक वा जनुकीय विविधता (Gene diversity) राखण्यास मदत होते. बदलत्या पर्यावरणीय परिस्थितीमध्ये प्रजातींचे अस्तित्व टिकविण्यासाठी अशी विविधता उपयुक्त ठरते.

स्वयंपरागीकरण होण्याची शक्यता टाळून परपरागीकरणाची खात्री करण्यासाठी वनस्पती विविध अजैविक आणि जैविक घटकांवर अवलंबून असतात. काही वनस्पतीमध्ये वारा आणि पाण्यासारख्या अजैविक घटकांद्वारे परपरागीकरण होते. हवेमार्फत होणाऱ्या परागीभवन प्रकिया निश्चित करण्याकरिता झाडांना मोठ्या संख्येने परागनिर्मिती करावी लागते, कारण त्यात असंख्य परागकण वाया जातात. परपरागणासाठी विविध प्रकारचे कीटक उदा., मधमाशी, माशी आणि फुलपाखरे उपयुक्त ठरतात. काही थोड्या वनस्पतींना पक्षी, वटवाघळे यांचाही उपयोग होतो.

फुलांतील मध, परागकण व इतर अन्न गोळा करण्यासाठी कीटक फुलांना भेट देतात. अशा भेटीदरम्यान वनस्पतींमध्ये परागीकरण होऊन बीजधारणा होते. यासाठी फुलांमध्ये वेगवेगळ्या प्रकारचे बदल झालेले दिसतात. आकर्षक आकाराच्या, रंगांच्या व सुगंधी पाकळ्या असलेली फुले अनेक जातींच्या वनस्पतींमध्ये दिसतात. काही वनस्पती ठराविक कीटकांनाच आकर्षित करून परपरागणाची खात्री करतात.

कीटकांपैकी मधमाशा परागीकरणासाठी सर्वांत जास्त महत्त्वाच्या असतात. उद्योगीपणा, फुलांचा गंध-रंग-आकार याबाबतीत मधमाशांची स्मरणशक्ती तीव्र असते. फुलपाखरे भडक रंगांच्या व नळीच्या आकाराच्या फुलांकडे आकर्षित होतात, तर उग्र वासाची फुले गांधील माश्यांना आवडतात. रात्री फुलणाऱ्या पिवळ्या-पांढऱ्या फुलांकडे पतंग आकर्षिले जातात. तुळशी, वाटाणा, सापसंद, रुई, अंजीर, ऑर्किड ही काही विशेष कुटुंबांतील फुलांची उदाहरणे आहेत.

संदर्भ :