प्रस्तावना : क्षमता म्हणजे समुदाय, समाज किंवा संघटना यांत उपलब्ध असलेल्या सर्व सामर्थ्य आणि संसाधनांचे संयोजन जे एखाद्या जोखमीची पातळी किंवा आपत्तीचे परिणाम कमी करू शकते. संसाधन विकास, आर्थिक व्यवस्थापन (निधी स्रोतांचे विविधीकरण), संस्थात्मक शिक्षण, नेतृत्व विकास आणि इतर क्रियाकलाप या क्रियांचा समावेश असू शकतो.
उद्दिष्ट्ये : १) प्रतिकार क्षमता (Coping Capacity) : प्रतिकूल परिस्थिती, जोखीम किंवा आपत्ती व्यवस्थापित करण्यासाठी उपलब्ध कौशल्ये आणि संसाधने वापरणे; लोक, संस्था आणि प्रणाल्यांची क्षमता विकसित करणे. सामान्य स्थितीत तसेच आपत्ती किंवा प्रतिकूल परिस्थितीतही सतत जागरूकता, संसाधने आणि चांगले व्यवस्थापन आवश्यक आहे. क्षमता सामना आपत्ती जोखीम कमी करण्यास हातभार लावतो.
२) क्षमता मूल्यांकन (Capacity Assessment) : ही एक अशी प्रक्रिया आहे ज्याद्वारे एखाद्या गट, संस्था किंवा सोसायटीच्या कार्यक्षमतेचे इच्छित उद्दिष्टांविरुद्ध पुनरावलोकन केले जाते, जिथे विद्यमान क्षमता देखभाल किंवा मजबुतीसाठी ओळखली जाते आणि पुढील कृतीसाठी क्षमता अंतर ओळखले जाते.
३) क्षमता विकास (Capacity Development) : ही अशी प्रक्रिया आहे ज्याद्वारे लोक, संस्था आणि समाज सामाजिक आणि आर्थिक उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी वेळोवेळी त्यांची क्षमता विकसित करतात. ही एक संकल्पना आहे जी क्षमता वाढीची मुदत वाढवते आणि वेळोवेळी क्षमता वाढविणे आणि टिकविणे या सर्व बाबींचा समावेश करते. यात शिक्षण आणि विविध प्रकारच्या प्रशिक्षणांचा समावेश आहे; परंतु संस्था, राजकीय जागरूकता, आर्थिक संसाधने, तंत्रज्ञान प्रणाली आणि व्यापक सक्षम वातावरण यांसाठी सतत प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.
४) क्षमता बांधणी (Capacity Building) : ही एक निरंतर प्रक्रिया असून ती संकट/आपत्तीदरम्यान अधिकारी, भागधारक, स्वयंसेवी संस्था आणि समुदाययांना त्यांचे कार्य अधिक चांगल्याप्रकारे पार पाडण्यासाठी सतर्क व प्रशिक्षित करते. क्षमता वाढविण्याच्या प्रक्रियेत मानव संसाधन विकासाच्या घटकांचा समावेश करणे अत्यंत आवश्यक आहे. उदा.,वैयक्तिक प्रशिक्षण, संघटनात्मक आणि संस्थात्मक विकास (गट आणि संस्था यांचे कार्य सुधारणे) इत्यादी. राष्ट्रीय स्तरावर राष्ट्रीय आपत्ती व्यवस्थापन संस्था (NIDM) ही क्षमता निर्माण करणारी शाखा असून ती राज्य प्रशासकीय प्रशिक्षण संस्थांमध्ये आपत्ती व्यवस्थापन कक्ष प्रभावी व कार्यक्षम आपत्ती व्यवस्थापनासाठी क्षमता वाढविण्याचे काम करत असते. तसेच जिल्ह्यात जिल्हा स्तरावर जिल्हा आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरणामार्फत अधिकारी, संस्था, समुदायाला प्रशिक्षण, चर्चासत्रे, व्याख्याने, पथनाट्ये, रंगीत तालीम विविध प्रकारच्या स्पर्धा घेऊन तसेच इतर बर्‍याच प्रशिक्षण संस्था आहेत ज्या आपत्ती व्यवस्थापनाच्या क्षेत्रात प्रशिक्षण आणि क्षमता वाढविण्यात स्वारस्य दाखवितात.
संदर्भ :
- https://www.undrr.org/terminology/capacity
- http://www.mnestudies.com/disaster-management/capacity-types
समीक्षक : सतीश पाटील
