डेनिसोव्हा मानव (Denisovan)

पुरातन मानवी जाती. आधुनिक मानवांच्या उत्क्रांतीची कहाणी फक्त ⇨निअँडरथल वआधुनिक मानव या दोन समूहांपुरती मर्यादित नाही हे अलीकडेच लक्षात आले आहे. रशियातील अल्ताई पर्वतरांगेत डेनिसोव्हा नावाची गुहा (स्थानिक नाव आजुताश) असून तेथे १३ स्तरांमध्ये निअँडरथल मानव व आधुनिक मानवांचे अनेक जीवाश्म मिळाले आहेत. त्यांचा काळ १,२५,००० ते ३०,००० वर्षपूर्व असा आहे.

डेनिसोव्हा गुहेतील उत्खनन.

याच जीवाश्मांमधील डीएनए रेणूंवर संशोधन सुरू असताना बोटाच्या एका जीवाश्मांमधून मिळालेली जनुक क्रमवारी निअँडरथल मानव व आधुनिक मानव या दोघांपेक्षा पूर्णपणे निराळी असल्याचे २०१० मध्ये आढळून आले. ही क्रमवारी एवढी वेगळी आहे की, ती तिसऱ्याच जातीची असल्याचे लक्षात आले. तिला अद्याप नाव दिले गेले नसले तरी या जातीचे मानव तेथे ५०,००० ते ३०,००० वर्षपूर्व काळात इतर दोन जातींच्या (निअँडरथल व आधुनिक मानव) लोकांसह अस्तित्वात असल्याचे स्पष्ट झाले. केवळ डीएनए रेणूंच्या आधारे ओळखलेली डेनिसोव्हा ही पहिली मानव जात आहे. डेनिसोव्हा गुहेच्या नावावरून या जातीस डेनिसोव्हा मानव हे नाव पडले असावे. डीएनए रेणूंच्या अभ्यासानुसार डेनिसोव्हा मानवाची त्वचा, डोळे आणि केस काळे होते व त्यांच्या चेहऱ्यावरील वैशिष्ट्ये निअँडरथल मानवासारखी होती. नंतरच्या संशोधनातून डेनिसोव्हा गुहेतील जीवाश्मांवरून चार डेनिसोव्हा मानवांची ओळख पटली आहे.

डेनिसोव्हा गुहेतील जीवाश्म.

उत्तर स्पेनमधील अतापुर्का (Atapuerca) भागात सिमा दे लॉस ह्यूसोस (Sima de los Huesos) या गुहेतील एका मानवी जीवाश्मामधून २०१३ मध्ये सूत्रकणिकेतील (मायटोकॉन्ड्रिया) डीएनए रेणू मिळाले. या रेणूंवरून असे दिसते की, या होमिनिन व्यक्तीचा व डेनिसोव्हा मानवांचा पूर्वज सामायिक असावा.

डेनिसोव्हा-११ (डेनिसोव्हा मुलीचे जीवाश्म).

डेनिसोव्हा मानवांच्या अस्तित्वामुळे मानव प्रजातीच्या गेल्या ५०,००० वर्षांमधील इतिहासातील अनेक नवनवीन गोष्टी प्रकाशात येत आहेत. या मानवांचा जनुकसंच मिळाल्यावर त्याची आधुनिक मानवी जनुकसंचाशी तुलना केल्यावर असे दिसले की, पापुआ न्यू गिनी व ऑस्ट्रेलियातील लोकांच्या जनुकांमधील सुमारे ५ टक्के जनुक हे डेनिसोव्हा मानवांचे आहेत. याचा अर्थ असा की, डेनिसोव्हा मानव व आधुनिक मानवांमध्ये प्रजनन झाले होते. असे कधीतरी घडले असण्याची शक्यता असली, तरी २०१८ मधील संशोधनाने हे स्पष्ट झाले की, आधुनिक मानवांमध्ये डेनिसोव्हा मानवांचे जनुक मिसळण्याच्या किमान दोन घटना घडलेल्या होत्या. त्यांमधील एका घटनेचा पुरावा डेनिसोव्हा गुहेतच मिळाला आहे. या गुहेत सुमारे ९०,००० वर्षांपूर्वी एका तेरा वर्षांच्या मुलीचे दफन करण्यात आले होते. या मुलीला डेनिसोव्हा-११ असे नाव वैज्ञानिकांनी दिले आहे. या मुलीच्या डीएनए रेणूंच्या अभ्यासातून असे दिसले की, तिची आई निअँडरथल होती, तर वडील डेनिसोव्हा मानव होते.

सध्या उपलब्ध असलेले जीवाश्म आणि प्राचीन डीएनए यांच्या एकत्रित पुराव्यांवरून असे दिसते की, आधुनिक मानवांच्या शाखेच्या पूर्वजापासून सुमारे सहा लाख वर्षांपूर्वी डेनिसोव्हा मानव व निअँडरथल मानव यांचा पूर्वज वेगळा झाला. त्यानंतर दोन लाख वर्षांपूर्वी बहुधा मध्यपूर्व आशियात डेनिसोव्हा मानव व निअँडरथल मानव शाखा वेगळ्या झाल्या. निअँडरथल मानव तेथून यूरोपात, तर डेनिसोव्हा मानव आशिया खंडात इतरत्र पसरले.

संदर्भ :

  • Brown, Samantha; Higham, Thomas; Slon, Viviane; Pääbo, Svante; Meyer, Matthias; Douka, Katerina; Brock, Fiona; Comeskey, Daniel; Procopio, Noemi; Shunkov, Michael; Derevianko, Anatoly and Buckley, Michael, ‘Identification of a new hominin bone from Denisova Cave, Siberia using collagen fingerprinting and mitochondrial DNA analysis’, Science Report, 6, 2016. https://doi.org/10.1038/srep23559
  • Chen, F., Welker, F.; Shen, C.C.;  Bailey, S. E.; Bergmann, I.; Davis, S.; Xia, H.; Wang, H.;  Fischer, R.;  Freidline, S. E.; Yu, T.L. & others ‘A late Middle Pleistocene Denisovan mandible from the Tibetan Plateau, Nature, 569, 2019.
  • Rogers, Alan R.; Harris, Nathan S. & Achenbach, Alan A. ‘Neanderthal-Denisovan ancestors interbred with a distantly related hominin’, Science Advances, vol. 6, 2020. https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.aay5483

छायाचित्र संदर्भ :

समीक्षक : मनीषा पोळ

Tags: