एक प्रसिद्ध शिवरूप. शिव हा योग, ज्ञान, विविध शास्त्रे, कला या सर्वांचा सर्वोच्च अधिकारी असून या रूपात त्याने नृत्य-नाट्यकला प्रवर्तित केली अशी पारंपरिक समजूत आहे. ही भारतीय कलेने जागतिक कलेला दिलेली मोठी देणगी आहे. एखाद्या विषयाची अभिव्यक्ती करण्यासाठी अंगचालन/नर्तन किंवा नाट्य केले जाते, ते शिवप्रवर्तित आहे, त्यामुळे शिव हा आद्य नट म्हणूनच नटराज ठरतो. ब्रह्मांड ही त्याची रंगभूमी आहे. त्याचे नृत्य हे सृष्टी, स्थिती, संहार, तिरोभाव आणि अनुग्रह या पाच दैवी क्रियांचे द्योतक आहे. त्यांसंबंधी अनेक कथा लोकमानसात प्रचलित आहेत. सामान्यत: शिवाच्या सर्जनात्मक नृत्याला ‘लास्य’ आणि संहारात्मक नृत्याला ‘तांडव’ म्हटले जाते.
चिदंबरम येथे शिवाने सर्वप्रथम नृत्य केले अशी समजूत आहे. त्याबद्दलची कथा अशी : तारकावनात काही मीमांसा मताचे ऋषी राहत असत. त्यांना वादात पराभूत करण्यासाठी शंकर स्त्रीरूपात विष्णू आणि आदिशेषाला घेऊन तिथे गेले. मात्र त्यांना पाहताच ते ऋषी क्रुद्ध झाले; शिवाला घालवून देण्यासाठी त्यांनी यज्ञातून एक भयंकर वाघ उत्पन्न केला, मात्र शिवाने त्याला पकडून, त्याचे कातडे काढले आणि ते स्वत:च्या अंगाभोवती गुंडाळले. मग ऋषींनी एक सर्प सोडला; तोही शिवाचे आभूषण बनला. त्यानंतर शिवाने नृत्य करण्यास सुरुवात केली. चिडलेल्या ऋषींनी मूयलक (अपस्मारपुरुष) हा भयंकर दैत्य निर्माण केला, पण शिवाने त्याला आपल्या पायांखाली दाबून त्याची पाठ मोडली. आणि मग देवता आणि ऋषी यांच्यासमोर निर्विघ्नपणे महान शिवनृत्य सुरू झाले. पौराणिक मतानुसार जगाचा केंद्रबिंदू असणारे चिदंबरम हे अशा रीतीने दक्षिण भारतातील नृत्यकलेचे प्रतिभास्थान म्हणून ओळखले जाऊ लागले.
पुरातत्त्वज्ञ जे. एन. बॅनर्जी यांच्या मते शिव ही सर्वच नृत्यप्रकार व नर्तकांचे आराध्य दैवत असल्यामुळे शिवाच्या नृत्यप्रतिमेचा अंतर्भाव दक्षिणामूर्तींत केला पाहिजे. ‘भरताच्या नाट्यशास्त्रा’त नृत्याचे १०८ प्रकार सांगितले आहेत आणि ‘शैवागमा’नुसार, शिव जे नृत्य करतो त्याचेही १०८ प्रकार आहेत; कदाचित या दोन्ही ग्रंथांत वर्णन केलेले नृत्यप्रकार समान असावेत. चिदंबरम येथील नटराज मंदिराच्या गोपुरांवर हे सर्व १०८ नृत्यप्रकार आणि प्रत्येकाखाली त्यांची संस्कृतमधील वर्णने कोरलेली आहेत. तसेच तंजावर येथील बृहदीश्वर मंदिराच्या गर्भगृहाच्या वरील मजल्यावरही हे सर्व नृत्यप्रकार शिल्पांकित केलेले आहेत. ‘शिल्परत्न’ या ग्रंथात तर शिवाच्या नर्तनाचे ८०० प्रकार होते, असा उल्लेख आहे. पण प्रत्यक्षात त्यात, ‘अंशुमद्भेदागम’ व आगमग्रंथ यांत फक्त नऊ प्रकार दिले आहेत. ‘श्रीतत्त्वनिधी’मध्ये आनंद, संध्या, उमा, गौरी, कालिका, त्रिपुर आणि संहार अशा सात नृत्यप्रकारांची वर्णने आहेत. ‘मत्स्यपुराणा’त शंकराची नृत्यमूर्ती दशभुज असावी, असा उल्लेख आहे. मात्र बहुतेक ठिकाणी तो चतुर्भुज व अष्टभुज दिसतो. सर्वत्र प्रसिद्ध असलेली नटराज मूर्ती ही सहसा चतुर्भुज असते. त्याने आपला डावा पाय उचलून उजवीकडे धरलेला असतो. केशबंधात सर्प, गंगा, चंद्रकोर धारण केलेले असून वाऱ्यावर त्याचा केशपाश उडत असतो. उजव्या कानात पुरुषाचे कर्णभूषण तर डाव्या कानात स्त्रीचे कर्णकुंडल पुरुष आणि प्रकृती यांचे एकीकरण सुचवतात. त्याच्या एका उजव्या हाती डमरू धारण केलेला असून पुढचा हात अभयमुद्रेत असावा तर मागच्या डाव्या हाती अग्नी असून पुढचा डावा हात दंडहस्तमुद्रेत वर उचललेल्या डाव्या पायाकडे संकेत करत असावा. किंचित वाकवलेला उजवा पाय खाली पालथ्या पडलेल्या अपस्मारपुरुषाच्या पाठीवर असावा. मायाचक्ररूपी प्रभावळ सबंध मूर्तीला व्यापून असते. शिवनृत्य हे उत्पत्ति, स्थिती व लय या तिन्हींचा प्रतीकात्मक आविष्कार समजले जाते. डमरू हे प्रारंभ/निर्मिती, अभयहस्त हे संरक्षण आणि अग्नी हे संहाराचे प्रतीक आहे. शंकराने वर उचललेला पाय हा मुक्ती किंवा अनुग्रहाचा द्योतक असून पायाखालील राक्षस हा तम, अज्ञानाचे रूप होय. त्याच्या पाठीवर पाय देऊन शिवाने या अज्ञानरूपी अंध:काराचा कणाच मोडला आहे.
विविध लेण्यांमध्ये व मंदिरांवर साधारणत: ७ वे शतक ते १३ वे शतक या कालखंडातील नृत्यमूर्ती आढळतात. वेरूळच्या (जि. छत्रपती संभाजीनगर, महाराष्ट्र) दशावतार लेणे, रावण की खाई, रामेश्वर तसेच कैलास लेण्यांतील नृत्यमूर्ती विशेष उल्लेखनीय आहेत. दशावतार लेण्यात, पहिल्या मजल्यावरील उत्तरेकडच्या सभामंडपात, दुसऱ्या शिल्पपटात शिवाची नृत्यप्रतिमा आहे. येथे अष्टभुज शिव हा त्रिभंगावस्थेत दिसून येतो. त्याने आपल्या तीन उजव्या हातांत डमरू, त्रिशूळ, आणि एक फळ धारण केले आहे. चौथा हात संदर्शनमुद्रेत आहे. डाव्या हातांपैकी पहिला हात गजहस्तमुद्रेत असून मागच्या दोन हातांत चंद्रकोर, सर्प आहेत; शेवटच्या हातातील आयुध अस्पष्ट आहे. इथे शिव संथ लयीत, प्रसन्नपणे नृत्य करताना दिसतो. हे बहुधा ‘आनंदतांडव’ नृत्य असावे, असे मत पुरातत्त्वज्ञ गो. बं. देगलूरकर यांनी व्यक्त केले आहे. ही प्रतिमा जटामुकुट, पत्रकुंडले, केयूर, वलये, उदरबंध, नागबंध, नुपूर अशा अलंकारांनी सजलेली आहे. शिवाच्या दोन्ही बाजूंस वादक असून पार्वती डावीकडे एका पीठावर बसून हा नृत्याविष्कार पाहत आहे.
‘रावण की खाई’ या लेण्यात ‘ललित’नृत्य करणारा शिव शिल्पांकित केला आहे. एका उंच पीठावर त्याने आपला डावा पाय ठेवला असून उजवा पाय किंचित उचलला आहे. तो अष्टभुज असून उजवीकडील दोन हातांत डमरू व परशु धारण केले आहेत, उर्वरित दोन हात भग्न झालेले दिसतात. डावीकडील सर्वांत वरच्या हातात अग्नी आहे, त्यापुढचा हात पताकमुद्रेत आहे. तिसरा हात तर्जनीमुद्रेत व त्यापुढचा सूचिमुद्रेत आहे. मस्तकावर जटामुकुट असून कानात पत्रकुंडले, गळ्यात हार अशी आभूषणे आहेत. शिवाचे कटीवस्त्र हे व्याघ्रचर्माने बनवलेले असून डाव्या मांडीवर वाघाचे शिर दिसते. दोन्ही बाजूंस चार-चार दिक्पाल आहेत.
तमिळनाडूतील थरमंगलम (जि. सेलम) येथे कैलासनाथ मंदिरात एक ‘ललाटतिलक’ प्रकारची नटराजाची दुर्मीळ प्रतिमा आहे. ललाटतिलक प्रकारात स्वतःच्या पायाच्या अंगठ्याने स्वतःच्या कपाळावर टिळा लवावयाचा अशी कल्पना असल्याने एक पाय कपाळाला टेकेल इतका वर उचललेला असतो. ही प्रतिमा सोळा भुजांची असून सर्व हातांत विविध आयुधे धारण केलेली दिसतात. शिवाने आपला उजवा पाय मुकुटापर्यंत वर उचलला आहे, तर किंचित वाकलेला डावा पाय अपस्मारपुरुषाच्या पाठीवर ठेवलेला आहे. त्याच्या उजवीकडे ब्रह्मदेव झांज, तर डावीकडे विष्णू ढोल वाजवीत आहेत.
बंगालच्या पूर्व भागात (आजचा बांगला देश) आढळणाऱ्या अनेक नटराजमूर्ती बैलाच्या पाठीवर नृत्य करताना दिसतात. बाकेरगंज येथील अशीच एक मूर्ती बैलावर दोन्ही पाय गुडघ्यात वाकवून पण उजवा पाय पूर्ण व डाव्या पाययाचा चवडा टेकून उभी आहे. या दशभुज मूर्तीच्या उजवीकडील मागच्या हातांत खड्ग, त्रिशूळ, टंक, शक्ती असून डावीकडील मागच्या हातांत दंड, पाश, ढाल व कपाल आहेत. पुढचा उजवा हात अभयमुद्रेत तर डावा हात गजहस्तमुद्रेत आहे. सभोवती गणपती, तीन वीर व दोन वादक आहेत.
घारापुरी (जि. रायगड, महाराष्ट्र) येथील नटराज मूर्ती सुमारे ३.५० मी. उंचीची आहे. येथे शिवासह पार्वती, कार्तिकेय, गणेश, शिवगण, तसेच विष्णू, इंद्रादी देव दर्शविले आहेत. अष्टभुज शिव नृत्यात तल्लीन झालेला दिसतो. जवळपास सारे हात भग्न झाले आहेत; सर्वांत मागच्या उजव्या हातात त्याने नागासह खट्वांग धारण केले आहे, डावीकडील मागचे दोन हात वर उचललेले आहेत. एक उजवा हात छातीवर आडवा (गजहस्त मुद्रेत) धरला आहे. उजवा पाय गुडघ्यापासून तर डावा पाय पूर्णपणे तुटला आहे, मात्र शिवाचे अर्धोन्मिलित नेत्र व प्रसन्न चेहरा यांमुळे त्याचे नृत्यमग्न भाव स्पष्ट जाणवतात.
संदर्भ :
- Banerjea, J. N., Development of Hindu Iconography, University of Calcutta, Calcutta, 1956.
- Rao, T. A. G., Elements of Hindu Iconography, Vol. II, Part I, II, Motilal Banarsidass Publishers Pvt. Ltd., Delhi, 1914; 1997.
- खरे, ग. ह., ‘मूर्तिविज्ञान’. भारत इतिहास संशोधन मंडळ, पुणे, १९३९; २०१२.
- जोशी, नी. पु., ‘भारतीय मूर्तिशास्त्र’, प्रसाद प्रकाशन, पुणे, १९७९; २०१३.
- जोशी, महादेवशास्त्री, ‘भारताची मूर्तिकला’, जोशी ब्रदर्स बुकसेलर्स अँड पब्लिशर्स, पुणे, १९८०.
- देगलूरकर, गो. बं., ‘घारापुरी दर्शन’ (जोगेश्वरी व मंडपेश्वर लेणींसह), स्नेहल प्रकाशन. पुणे, २०१३.
- देगलूरकर, गो. बं., ‘शिवमूर्तये नमः’, स्नेहल प्रकाशन. पुणे, २०१४.
समीक्षक : श्रीकांत गणवीर
Discover more from मराठी विश्वकोश
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
