नारायण विनायक कुळकर्णी (गोविंदानुज) : मराठी साहित्य आणि नाट्यक्षेत्रात ‘गोविंदानुज’ या टोपणनावाने ख्याती पावलेले नारायण विनायक कुळकर्णी हे विसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धातील लेखक. नाटककार, कादंबरीकार, कवी, कथाकार आणि चित्रपट-पटकथालेखक अशा विविध भूमिका त्यांनी बजावल्या. गरिबीने वेढलेल्या बालपणीच्या संघर्षांतून त्यांनी शिक्षण अर्धवट सोडले, लेखणीने आपली उपजीविका आणि कीर्ती कमावली. त्यांचे लेखन प्रेक्षकांच्या मनाचा ठाव घेणारे, करुणरसप्रचुर आणि साध्या-सुंदर संवादांनी युक्त असे. मराठी रंगभूमीच्या संक्रमण काळात त्यांनी नाटके लिहिली, बोलपटांच्या उदयकाळात पटकथालेखन केले आणि स्वल्पआयुष्यात प्रचंड ग्रंथसंपदा निर्माण केली.
नारायण विनायक कुळकर्णी यांचा जन्म सातारा जिल्ह्यातील सुरली या खेडेगावात झाला. घरची परिस्थिती अत्यंत हलाखीची. वडील अल्पावधीत मृत्यू पावल्याने आई-भावंडांसह त्यांना उपासमारीला तोंड द्यावे लागले. शिक्षणाची त्यांना ओढ होती; वयाच्या पंचविसाव्या वर्षी त्यांनी मॅट्रिकपर्यंतचे अभ्यासक्रम पूर्ण केले. अठराव्या वर्षापासून त्यांनी ‘गोविंदानुज’ या टोपणनावाने कविता लिहिणे सुरू केले होते. लेखन हेच त्यांचे एकमेव उपजीविकासाधन होते. १९१७ साली त्यांचे पहिले संगीत नाटक पार्थप्रतिज्ञा रंगभूमीवर आले. त्यानंतर सतत सात नाटके त्यांनी लिहिली. १९२० च्या दशकात मराठी रंगभूमीवर प्रबळ झालेल्या प्रबोधनपर, सुधारकवादी नाटकांच्या लाटेत कुळकर्णींनी वेगळा मार्ग पत्करला. त्यांनी सांसारिक जीवनातील सहज घडणाऱ्या घटनांवर आधारित, प्रेक्षकांच्या हृदयाला हात घालणारी करुणरम्य नाटके लिहिली.
या काळात चित्रपटसृष्टीचा उदय होऊन नाट्यसंस्था डबघाईला आल्या होत्या. त्यांनी १९२४ मध्ये महाराष्ट्र कुटुंबमाला हे साप्ताहिक चालू केले आणि त्यातून अनेक कादंबऱ्या व कथा लिहिल्या. १९३० च्या दशकात बोलपटांच्या युगात त्यांनी अयोध्येचा राजा (१९३१) या मराठीतील पहिल्याच बोलपटाची पटकथा लिहून नव्या माध्यमातही आपली छाप पाडली. १९४३ साली सांगली येथे भरलेल्या अखिल भारतीय मराठी नाट्यसंमेलनाचे अध्यक्षपद त्यांना मिळाले, ही त्यांच्या साहितिक कारकीर्देतील सर्वोच्च मानाची बाब होती.
कुळकर्णींच्या ग्रंथसंपदेचा आढावा घेताना त्यांची बहुमुखी प्रतिभा दिसते.नाटके : संगीत पार्थप्रतिज्ञा (१९१७), डाव जिंकला (१९२२), माईसाहेब (१९२९), संत कान्होपात्रा (१९३१) आणि इतर तीन नाटके (नावे उपलब्ध नाहीत, पण एकूण सात नाटके लिहिल्याची नोंद आहे). या सातपैकी माईसाहेब हे नाटक विशेष गाजले. सापत्नभाव, वैधव्य, समाजाची असंवेदनशीलता असे करुण विषय सहजसुंदर संवाद, मार्मिक स्वभावचित्रण आणि रंगभूमीला साजेशा नाट्यपूर्ण प्रसंगांनी हे नाटक मांडले गेले. १९२५ ते १९३६ या अकरा वर्षांत त्यांनी महाराष्ट्र कुटुंबमाला’ मधून कादंबऱ्या लिहिल्या. त्यातील प्रमुख : कसे दिवस जातील (१९२५), मजूर (१९२५), न्याय (१९२६),नयनबाण (१९३६) इत्यादी. या कादंबऱ्या त्या काळच्या कौटुंबिक नियतकालिकांच्या गरजा लक्षात घेऊन लिहिल्या गेल्या असल्याने त्या ‘लोकप्रिय’ या श्रेणीत मोडतात; पण त्यातूनही सामाजिक वास्तवाचा आभास मिळतो.त्यांच्या अनेक कथा गोविंदानुज कथा म्हणून पुस्तकरूपाने प्रसिद्ध झाल्या. करुणा, प्रेम, त्याग, संघर्ष असे विषय त्यांच्या कथांचे केंद्रबिंदू आहेत.
गोविंदानुजांचे लेखन प्रामुख्याने करुणरसाने भारलेले आहे. माईसाहेब मध्ये सापत्नभावाने पिचलेल्या स्त्रीचे चित्रण असो वा कथांमधील उपेक्षितांच्या वेदना यांची मांडणी मार्मिक आहे. त्यांचे संवाद कृत्रिम किंवा विद्वत्ता प्रदर्शनाचे नाहीत. रोजच्या बोलभाषेतील शब्द, ग्रामीण बोलीचा प्रसंगी योग्य वापर यामुळे नाटकातील पात्रे जिवंत वाटतात. माईसाहेब, सावत्र आई, मजूर, शेतकरी अशा विविध स्तरांतील माणसे त्यांनी हुबेहूब रेखाटली आहेत. कौटुंबिक जीवनातील खरे-खोटे, प्रेम-द्वेष, आपुलकी-मत्सर यांचे बारकावे त्यांनी अतिशय समर्थपणे टिपले. उदरनिर्वाहासाठी लिहितानाही त्यांनी लेखनाचा दर्जा सोडला नाही. त्यांच्या नियतकालिकांसाठी लिहिलेल्या कादंबऱ्या-कथाही वाचनीय आहेत. बोलपटांच्या संवादातही त्यांची साहित्यिक छाप आढळून येते. पार्थप्रतिज्ञा, कान्होपात्रा यांमधून दिसते की, मराठी संगीत रंगभूमीच्या परंपरेची त्यांना पूर्ण जाण होती. गोविंदानुज हे मराठीतील ‘लोकप्रिय’ आणि ‘गंभीर’ साहित्य यांच्यातील दरी पुसट करणारे लेखक होते. त्याकाळी बाबूराव पेंटर, दामू जोगळेकर, प्रभाकर जांभेकर अशी मंडळी चित्रपटांकडे वळत होती; नाट्यसंस्था बंद पडत होत्या. अशा संक्रमणकाळात कुळकर्णींनी दोन्ही माध्यमांत आपली छाप पाडली. त्यांचे लेखन फार उंच विचारांचे नव्हते, पण ते मनोरंजन आणि करुणा यांचा उत्कृष्ट संगम घडवणारे होते.
संदर्भ : गणोरकर, प्रभा; टाकळकर, उषा ; डहाके, वसंत आबाजी; दडकर,जया; भटकळ, सदानंद (संपादक), संक्षिप्त मराठी वाङ्मयकोश (१९२० पासून २००३ पर्यंतचा कालखंड) : खंड दोन, मुंबई, २००४.
समीक्षक : जगतानंद भटकर
Discover more from मराठी विश्वकोश
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
