कोसंबी, धर्मानंद दामोदर : (९ ऑक्टोबर १८७६- २४ जुलै १९४७). बौद्ध धर्माचे जगद्‍‍‌विख्यात पंडित. पाली भाषा, तसेच बौद्ध तत्त्वज्ञानाचे अभ्यासक आणि प्रचारक ह्या दृष्टीने धर्मानंद कोसंबी ह्यांचे भारतीय विद्येच्या अभ्यासाच्या इतिहासात फार महत्त्वाचे आणि उच्च दर्जाचे स्थान आहे. त्यांचे चरित्र आणि त्यांनी पाली भाषा, बौद्ध तत्त्वज्ञान ह्यांच्या अध्ययनासाठी केलेले प्रयत्नही फार रंजक आणि बोधक आहेत.
ह्या विषयातील बरीचशी माहिती त्यांनी लिहिलेल्या निवेदन ह्या पुस्तकात मिळते. त्यांचा जन्म गोव्यातील साखवळ ह्या गावी झाला. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण बेळगावात झाले. वयाच्या पंधराव्या वर्षी १८९१ मध्ये त्यांचा विवाह झाला. तत्पूर्वी गोव्यात त्यांचे काही संस्कृताध्ययन झाले होते. १८९१ सालातच ते पुण्याला आले. रा. गो. भांडारकर ह्यांच्या मदतीने पुण्यातही काही संस्कृताध्ययन केले. त्याचवेळी त्यांचे लक्ष बौद्धसाहित्याच्या अध्ययनाकडे वळले. उज्जैन, ग्वाल्हेर ह्याठिकाणी जात ते नंतर काशीला पोहोचले. तेथून नेपाळ मग बौद्धगया असा प्रवास त्यांनी केला. शेवटी ते बौद्ध अध्ययनासाठी सिलोन (श्रीलंका) येथे गेले. हा प्रवास करताना पैशाच्या अभावी त्यांना बरेच हाल सोसावे लागले. जेवणाचीही आबाळ झाली. पण योगायोगाने हे प्रश्न सुटून ते सिलोनला पोहोचले. तेथे त्यांनी बौद्ध धर्म स्वीकारला. त्यानंतर ते ब्रह्मदेश, पुनः भारतात कलकत्ता, नागपूर, अमरावती, मुंबई, उज्जयिनी, देवास, इंदौर, काशी, सारनाथ असा प्रवास करत होते. ह्या प्रवासात त्यांना अतिसाराचा त्रास झाला. अगदी आत्महत्येचा विचारही आला. मात्र बौद्ध अध्ययन त्यांनी सोडले नाही. पुढे त्यांनी बौद्ध भिक्षुत्वाचा त्याग गेला आणि १९०५ साली कोलकात्याच्या नॅशनल कॉलेजमध्ये आणि पुढे कलकत्ता विद्यापीठात पाली आणि बौद्ध तत्त्वज्ञान ह्यांचे अध्यापन सुरू केले. बडोद्याच्या सयाजीराव महाराजांनी त्यांना काही विद्याव्यासंगाचे काम व पैसे देऊ केले. ते स्वीकारून प्रथम मुंबई आणि नंतर बडोदा येथे त्यांनी वास्तव्य केले.
त्यांनी पाली भाषेतील विसुद्धिमग्ग ह्या ग्रंथाची चिकित्सित आवृत्ती तसेच बोधिचर्यावतार आणि बुद्ध, धर्म आणि संघ (मराठी) ह्या ग्रंथांचे लेखन केले. १९१० साली वूडस् यांच्या सूचनेनुसार वारेन् ह्यांना विसुद्धिमग्गाच्या कामात सहकार्य करण्यासाठी ते हार्वर्ड् विद्यापीठात (केंब्रिज्,अमेरिका) गेले. मधल्या काळात रा. गो. भांडारकरांच्या सहकार्याने त्यांनी मुंबई विद्यापीठात पाली भाषेचा अभ्यासक्रम सुरू केला. अमेरिकेतून परत आल्यावर त्यांनी भारतातील आपले पाली भाषा आणि बौद्ध तत्त्वज्ञानाच्या प्रसाराचे कार्य चालूच ठेवले. तसेच मराठीमध्ये ह्या विषयांवरील लेखनही चालू ठेवले. काही काळ पुण्यातील फर्ग्युसन् कॉलेजमध्येही ते पाली भाषेचे अध्यापन करीत होते.
मीरा कोसंबी ह्या त्यांच्या नातीने लिहिलेल्या Dharmanand Kosambi: The Essential Writings ह्या पुस्तकात त्यांचे संपूर्ण आयुष्य तसेच त्यांच्या लेखनाची पूर्ण सूची दिलेली आहे. त्यांचे लेखन मुख्यतः मराठी आणि इंग्रजी ह्या भाषांत आहे. त्यांचा संस्कृत, पाली, इंग्रजी, मराठी, हिंदी, गुजराती, रशियन् ह्या भाषांशी परिचय होता. धर्मानंद कोसंबी यांचे प्रकाशित झालेले ग्रंथ – बुद्ध, धर्म आणि संघ, बुद्धलीला सारसंगह, समाधिमार्ग, बौद्धसंघाचा परिचय (१९२६), हिन्दी संस्कृती आणि अहिंसा, सुत्तनिपात (१९५५), भगवान बुद्ध (पूर्वार्ध, उत्तरार्ध), जातककथा संग्रह, बोधिसत्त्व (नाटक),पार्श्वनाथाचा चातुर्याम धर्म, भगवान बुद्ध (१९ ४०-४१), लघुपाठ, बुद्ध व बुद्धधर्म. (हे ग्रंथ http://dharmanandkosambi.com या संकेतस्थळावर उपलब्ध आहेत). त्याशिवाय त्यांनी बोधिसत्त्व (१९४९) ह्या नाटकात सिद्धार्थाला वार्धक्य, मृत्यू इत्यादी गोष्टींचे दर्शन होऊन तो विरक्त बनला आणि पुढे गौतम बुद्ध झाला ही कथा न स्वीकारता, सिद्धार्थाच्या मनात संन्यासविषयक विचार आधीपासूनच होते, वैयक्तिक दुःखापेक्षा समाजिक दुःखामुळे तो विरक्त झाला, तसेच त्या विरक्तीमागे काही राजकीय आणि सामाजिकही कारणे होती अशाप्रकारची मांडणी केली आहे. निवेदन हे त्यांचे आत्मचरित्रपर लेखन साहित्यदृष्टीने मराठीतील महत्त्वाचे लेखन आहे. कुशाग्रबुद्धी, संस्कृताचे उत्तम ज्ञान, नंतर बौद्धधर्म प्रचलित असलेल्या सिलोन, ब्रह्मदेश वगैरे देशांत जाऊन तेथील विहारांत बौद्ध भिक्षूच्या वृत्तीने राहून नाणावलेल्या बौद्ध गुरूंच्या हाताखाली मूळ पाली भाषेत बौद्ध धर्मग्रंथांचे यथासांग अध्ययन, बौद्धधर्मावर जिवापाड श्रद्धा म्हणून अनेक दु:सह संकटे सोसून केलेले अध्ययन, विसाव्या शतकात शोभेल अशी सारासार व ऐतिहासिक दृष्ट्या विचार करण्याची पद्धती या सर्व गुणांमुळे धर्मानंद कोसंबी यांचे बौद्ध धर्मासंबंधीचे लेखन आदरास पात्र आहे.
धर्मानंद कोसंबींच्या व्यक्तिमत्त्वाचा महत्त्वाचा भाग म्हणजे त्यांची समाजवादी विचारसरणी. त्यांना कार्ल मार्क्स् आणि त्याचे विचार ह्या गोष्टी माहीत होत्या. कामगारांच्या प्रश्नांची जाणीव त्यांना होती. त्यांच्या विचारसरणीचा हा भाग तुलनेने अज्ञात राहिला आहे. मीरा कोसंबी यांनी मात्र त्यांच्या ह्या पैलूंवर प्रकाश टाकला आहे. कोणत्याही प्रकारचे औपचारिक शिक्षण, पदव्या नसतांनाही त्यांनी केलेले शैक्षणिक आणि विशेषतः पाली, बौद्ध तत्त्वज्ञानाचे अध्ययन, अध्यापन, प्रसारण ह्या क्षेत्रातील त्यांचे कार्य अपवादात्मक म्हणावे लागेल. त्यामुळे महाराष्ट्राच्या शैक्षणिक आणि विद्याव्यासंगाच्या इतिहासात त्यांचे स्थान महत्त्वाचे आहे. या विद्वानाने स्वयंस्फूर्तीने मृत्यूचा जाणीवपूर्वक स्वीकार केला.
संदर्भ :
• कोसंबी, धर्मानंद, निवेदन, मनोरंजन ग्रंथप्रसारक मंडळी, मुंबई, १९२४.
• Kosambi,Meera, Dharmanand Kosambi: The Essential Writings, Permanent Black, Ranikhet, 2010.
