मूलपेशींचा वैद्यकीय उपचारासाठी वापर करण्याचे प्रयत्न १९७० पासून चालू आहेत. मूलपेशी उपचार पद्धतीचे पुढील प्रकार आहेत – (१) उपचारांसाठी रुग्णाच्याच शरीरातील मूलपेशी वापरल्या जातात तेव्हा त्याला ‘स्वपेशी उपचार’ (Autologous treatment) असे म्हणतात आणि (२) इतर व्यक्तीच्या पेशी रुग्णाला देण्याच्या प्रक्रियेस ‘परपेशी उपचार’ (Heterologous treatment) पद्धती असे म्हणतात. सद्यस्थितीत मूलपेशी उपचार पद्धती विविध शस्त्रक्रियांदरम्यान प्रभावीपणे वापरली जाते.
अवयवरोपण शस्त्रक्रिया : रक्तनिर्मिती मूलपेशी उपचारामुळे हजारो रुग्णांना दरवर्षी जगण्याची संधी मिळू लागली. परंतु, त्यातील काही रुग्णांमध्ये इतर अवयव रोपणामुळे काही अडचणी निर्माण झालेल्या आढळून आल्या. उदा., दात्याच्या शरीरातील प्रतिक्षम पेशींनी (Immune cells) रुग्णाच्या पेशी निकामी करणे किंवा उपचार चालू असता रासायनिक उपचारामुळे रुग्णाच्या अस्थिमज्जा पेशी निकामी केल्यानंतर संसर्ग होणे वगैरे. कारण अशा रुग्ण अस्थिमज्जा पेशी निकामी केल्यानंतरच दात्याच्या अस्थिमज्जा रोपणाचे उपचार करण्यात येतात. बहुतेक सर्व अवयवरोपण शस्त्रक्रियेच्या वेळी ही काळजी घेण्यात येते.
त्वचारोपण शस्त्रक्रिया : तीव्र स्वरूपाच्या भाजलेल्या रुग्णांवर उपचार करण्यासाठी १९८० पासून त्वचेतील मूलपेशींपासून प्रयोगशाळेत त्वचा वाढवण्याचे प्रयोग सुरू झाले होते. अशा प्रयोगशाळेत वाढवलेल्या त्वचेमध्ये तेलग्रंथी (Oil glands), घर्म ग्रंथी (Sweat glands), केश (Hair follicles) यांचा अभाव होता. त्वचावृद्धी तंत्र अजून पूर्णपणे विकसित झालेले नसले तरी तीव्र भाजलेल्या रुग्णांच्या शरीरावरील त्वचा विस्तृत प्रमाणात बदलण्यासाठी आणि रुग्णाचे प्राण वाचवण्यासाठी काही रुग्णालयांमध्ये त्वचावृद्धी रोपणाच्या शस्त्रक्रिया आजही केल्या जातात.
श्वेतपेशी कर्करोग आणि फँकोनी रक्तक्षय : बाळाचा जन्म झाल्यानंतर बाळ व माता यांना जोडणाऱ्या नाळ रक्तामध्ये मूलपेशींचा साठा असतो. या पेशी नाळेमधून मिळवून त्या अतिशीत द्रावणात ठेवता येतात. या पेशींना नाभिरज्जू रक्तपेशी (Umbilical cord blood cells) असे म्हणतात. भविष्यात मुलांना झालेल्या श्वेतपेशी कर्करोग (Leukemia) आणि फँकोनी रक्तक्षय (Fanconi anemia, डीएनए रेणू दुरूस्ती तंत्राशी संबंधित अत्यंत दुर्मीळ जनुकीय आजार ज्यामध्ये वयाच्या चाळीसाव्या वर्षी रक्तपेशी निर्मिती जवळजवळ थांबते) अशा आजारांवर नाभिरज्जू रक्तपेशींमुळे यशस्वी उपचार करणे शक्य झाले आहे. बालकावरील नाभिरज्जू रक्तपेशी उपचार त्यामानाने यशस्वी होतात. परंतु, त्याच व्यक्तीच्या प्रौढपणी त्याच्याच नाळेतील पेशी अपुऱ्या असल्याने एकाऐवजी दुप्पट पेशींची (एकाऐवजी दोन व्यक्तींच्या नाळेमधून मिळवलेल्या पेशी) आवश्यकता भासते. या पेशी रुग्ण पेशीबरोबर जुळवून पाहिल्याशिवाय हे उपचार यशस्वी होत नाहीत. यासंदर्भातील नाभिरज्जू रक्तपेशीतील इतर पेशींवरील संशोधन सध्या सुरू आहे.
हृदयविकार : मध्यजन स्तर मूलपेशी अस्थिमज्जेमध्ये असतात. त्यांचे नेहमीचे कार्य झिजलेल्या अस्थी व कास्थी पुन्हा तयार करणे हे आहे. एका संशोधनात या मध्यजन मूलपेशींपासून आणखी काही पेशी बनवणे शक्य आहे किंवा नाही, याबाबत संशोधन करण्यात येत आहे. अस्थिमज्जेमध्ये असणाऱ्या मूलपेशींची संख्या हा कळीचा मुद्दा आहे. आजपर्यंत या पेशीपासून उपचार करण्याची खात्रीशीर पद्धत विकसित झालेली नाही. हृदयविकारात निकामी झालेल्या हृदयाच्या स्नायू पेशी प्रायोगिक पातळीवर तयार करणे किंवा रक्तवाहिन्या दुरुस्त करणे असे प्रयोग झालेले आहेत. निकामी झालेल्या हृदयाच्या स्नायूची पुन्हा निर्मितीची कार्यक्षमता या प्रयोगांत सिद्ध झालेली नाही. अवयव प्रत्यारोपण शस्त्रक्रिया झालेल्या रुग्णामध्ये प्रतिक्षमता यंत्रणेमुळे शरीराने अवयव नाकारण्याची क्रिया घडते. या क्षेत्रात मध्यजन मूलपेशी उपचार संशोधन प्रगतीपथावर आहे.
नेत्र शस्त्रक्रिया : डोळ्यातील पारपटल (Cornea) व दृढपटल यांना जोडणारी कड याला नेत्रपटल किनार (Limbus) असे म्हटले जाते. नेत्रपटल किनार या भागातील ऊती पारपटलाच्या मूलपेशींचा स्रोत आहेत. पारपटलाच्या इजेवर या पेशींचे उपचार करणे हे जवळपास शक्य झाले आहे. यूरोपमध्ये ही उपचार पद्धती अवलंबिली जाते. भारतात एल. व्ही. प्रसाद इन्स्टिट्यूट, हैदराबाद येथील नेत्र संशोधन संस्थेमध्ये रुग्णाच्या डोळ्यातील नेत्रपटल किनार पेशीपासून पारपटलाची वाढ करून त्याचे प्रत्यारोपण केले जाते.
पक्षाघात : पक्षाघात झालेल्या रुग्णांना काही प्रमाणात अवयवांची हालचाल पुन्हा करता यावी यासाठी मूलपेशी उपचार करण्यात येतात.
मूलपेशी उपचार उंदरांवर किंवा प्रयोगशाळेत यशस्वी झाले असले तरी मानवी मूलपेशी व इतर प्राण्यांतील मूलपेशी यांमध्ये बराच फरक आहे. मूलपेशी व कर्करोग पेशी यांवर सखोल संशोधन होणे आवश्यक आहे. योग्य त्या मूलपेशी योग्य त्या स्रोतामधून उपलब्ध होणे याबाबतचे तंत्रज्ञान अजून विकसित व्हायचे आहे. जरी मूलपेशी उपचाराचे तंत्रज्ञान विकसित झाले तरी ते जोपर्यंत सुरक्षित उपचार होत नाहीत, तोपर्यंत हे उपचार प्रायोगिक अवस्थेत आहेत. क्रोनचा क्षेत्रीय आंत्रशोथ (Crohn’s disease), स्नायुशोष (Muscular astrophy), संधिवाताभ संधिशोथ (Rheumatoid arthritis), अल्झायमर विकार, पार्किन्सन आजार अशा अनेक विकारांवर प्रभावी उपचार करण्यासाठी मूलपेशींचा वापर केला जावा, याकरिता सद्यस्थितीत संशोधन सुरू आहे.
पहा : मूलपेशी.
संदर्भ :
- https://www.amjmed.com/article/S0002-9343(17)30530-2/pdf
- https://www.eurostemcell.org/what-diseases-and-conditions-can-be-treated-stem-cells
- https://www.lvpei.org/services/research/laboratories/stem-cell-biology
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4104807/
- https://stemcellres.biomedcentral.com/articles/10.1186/s13287-019-1165-5
समीक्षक : प्रमोद जोगळेकर
Discover more from मराठी विश्वकोश
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
