लेखकः प्रकाश पवार

बहुपक्ष पध्दती : भारतामध्ये अनेक पक्ष पन्नाशीच्या दशकापासून राज्य आणि राष्ट्रीय पातळीवर होते. म्हणून बहुपक्षपध्दती होती, असा त्याचा अर्थ होत नाही. कारण १९८९ पर्यंत काँग्रेस व्यवस्था व त्याचे विरोधक अशी…

भाजप : एकपक्ष वर्चस्व व्यवस्था : भाजपने रालोआ व्यवस्थेची मर्यादा भेदली. विखंडनाच्या ऐवजी एक केंद्राभिमुखतेची नवीन व्यवस्था उभी केली. त्यांचे प्रतिक नरेंद्र मोदी झाले. या घडामोडीचा परिणाम म्हणून २०१४ मध्ये…

गैर-भाजप व्यवस्था : गैर-भाजपचे चर्चाविश्व नव्वदीच्या दशकापासून सुरु झाले. १९९८-२००४, २००४-२०१४ असे त्यांचे दोन टप्पे आहेत. या दोन टप्पांमध्ये आघाडी म्हणून हा प्रयोग झाला. २०१४ मध्ये दारुण काँग्रेसचा व प्रादेशिक…

गैर-काँग्रेसवाद : गैर-काँग्रेसवाद ही एक विचारप्रणाली व व्यूहरचना आहे असे आकलन अभ्यासकांमध्ये आहे. या बरोबरच ती एक पक्षव्यवस्था देखील आहे. हे आकलन फारच धुसर दिसते. गैर काँग्रेसव्यवस्था स्वातंत्र्य चळवळीत आणि…

काँग्रेस वर्चस्व पध्दती : आरंभीच्या दोन दशकामध्ये काँग्रेसने एकपक्षव्यवस्था म्हणून राजकीय अवकाश व्यापला (१९५०-१९७२). या व्यवस्थेच्या सूक्ष्म  तपशीलाबद्दल अभ्यासकांत मतभिन्नता आहे. त्यामुळे  वेगवेगळ्या संकल्पना वापरल्या जातात. उदा. एकपक्ष वर्चस्व पध्दती…

द्विधृवी पक्षव्यवस्था : दोन पक्षांमध्ये व दोन आघाड्यांमध्ये सत्तास्पर्धा असे द्विधृवी पक्षव्यवस्थेचे दोन उपप्रकार भारतात दिसतात. अनेक पक्ष असले तरी दोन प्रमुख पक्ष प्रतिस्पर्धी असतात. ते जवळजवळ सर्व जागांसाठी एकमेकाविरुद्ध…

राजकीय विचार : राजकीय विचार ही एक राज्यशास्त्रातील उप विद्याशाखा आहे. राजकीय विचार निश्चित करण्याच्या  दोन कसोट्या आहेत. दोन कसोट्यावर आधारित निवड केली जाते. १) राजकीय तत्त्वज्ञानात ज्या विचारवंतांनी मोलाची…

समिती : वैदिक काळातील सार्वभौम संस्था. प्राचीन भारतीय राजकीय विचारांमध्ये गण, विधा, सभा आणि समिती या संस्था होत्या. त्यांचे उल्लेख ऋग्वेदामध्ये आलेले आहेत. प्राचीन भारतीय राजकीय विचारांमधील समिती ही एक…

पक्षविरहित लोकशाही : भारतात मानवेंद्रनाथ रॉय आणि जयप्रकाश नारायण यांनी पक्षविरहित लोकशाही ही संकल्पना मांडली. लोकशाहीच्या विशेषतः प्रातिनिधिक लोकशाहीच्या यशाच्या आड राजकीय पक्ष येतात. पक्षामुळे लोकशाही ही पक्षीय राजवटीचे स्वरूप…

अधिकार : कोणती कृती अनुज्ञेय आहे आणि कोणती संस्था कायदेशीर आहे ह्या आधुनिक संज्ञेवर अधिकार ही संकल्पना आधारलेली आहे. अधिकाराचा एक संच स्वीकारणे म्हणजे स्वातंत्र व अधिकाराचे वितरण मंजूर करणे…

प्रत्यक्ष लोकशाही : लोकशाही शासन पद्धतीमध्ये प्रत्यक्ष आणि प्रातिनिधीक लोकशाही असे दोन महत्वाचे प्रकार आहेत. नागरिकांच्या प्रत्यक्ष सहभागावर आधारित राज्यव्यवस्था म्हणजे प्रत्यक्ष लोकशाही होय. प्राचीन ग्रीक काळातील अथेन्स या मगर…

काळजीवाहू सरकार : संसदीय पद्धतीच्या शासनामध्ये काळजीवाहू सरकार स्थापन केले जाते. असे सरकार प्रथम इंग्लंडमध्ये स्थापन झाले (१९४५). मंत्रिमंडळाच्या राजीनाम्यानंतर किंवा अस्थिर परिस्थितीमध्ये या प्रकारचे सरकार स्थापन केले जाते. अशा…