सरोजिनी बाबर (Sarojini Babar)

बाबर, सरोजिनी : (७ जानेवारी १९२०‒२० एप्रिल २००८). मराठी लोकसाहित्याच्या संकलक-संपादक आणि अभ्यासक. जन्म बागणी (ता. वाळवा, जि. सांगली) या गावी, कृष्णराव आणि गंगुबाई या दांपत्यापोटी झाला. कृष्णराव बाबर हे…

आणवीय वस्तुमान एकक (Atomic Mass Unit)

आणवीय वस्तुमान एकक हे अणु, अणुकेंद्रे आणि रेणूंची वस्तुमाने मोजण्यासाठी योजलेले खास एकक आहे. या एककाची संकल्पना डाल्टन याने 1802 साली मांडली. त्याने हायड्रोजनच्या अणूचे वस्तुमान हे एकक मानले होते.…

कारमेन सांचेझ (Carmen Sanchez)

कारमेन सांचेझ : सूक्ष्मजीवशास्त्रज्ञ. त्यांनी ग्राम पॉझिटिव्ह जिवाणू, फाज (Phase) आणि त्यांच्यावरील ताण यांच्यावर काम केले. ओपेरॉन (OPERON) विषयाचा शोध आणि विषाणूंचे संश्लेषण याबाबतही त्या प्रसिद्ध आहेत. फ्रान्समध्ये झाक मॉनो…

अराबिडॉप्सीस थॅलियाना (Arabidopsis Thaliana)

अराबिडॉप्सीस थॅलियाना ही वनस्पती क्रुसिफेरी कुलातील आहे. बीज अंकुरल्यापासून ते पुढील बीजधारणेपर्यंत साधारणतः ६ -८ आठवडे जातात. या वनस्पतींचे रोप १०-४० सेंमी. उंच वाढते व त्याचा व्यास ५ सेंमी. पर्यंत असतो. सुरुवातीला…

अठराशे सत्तावन्नचा उठाव (Indian Rebellion of 1857) 

भारतीयांनी १८५७ मध्ये इंग्रजी सत्तेविरुद्ध केलेला उठाव. काही इतिहासकार या उठावास बंड म्हणतात, तर काही त्यास स्वातंत्र्ययुद्ध म्हणून गौरवितात. १८५७ च्या उठावामागे राजकीय, आर्थिक, सामाजिक, धार्मिक व लष्करी अशी अनेकविध कारणे होती.…

बुरशीचे बहुरूपकत्व आणि जैविक तंत्रज्ञान (Polymorphism & Biotechnology in Fungi)

जीवसृष्टीमध्ये बुरशीचे सु. ८१ हजार  प्रकार ज्ञात आहेत. शास्त्रज्ञांच्या मते पृथ्वीवर सु. ५१ लाख भिन्न स्वरूपांच्या आणि गुणधर्मांच्या बुरशी अस्तित्वात असून दरवर्षी त्यांत साधारण १५०० नवीन बुरशींची भर पडत असते.…

शंकर रामचंद्र राजवाडे (Shankar Ramachandra Rajwade)

राजवाडे, शंकर रामचंद्र : (२३ ऑक्टोबर १८७९‒२७ नोव्हेंबर १९५२). प्राचीन‒संस्कृत‒विद्येचे संशोधन करणारे, तत्त्वज्ञानाच्या प्रश्नांवर स्वतंत्रपणे विचार करून ग्रंथलेखन करणारे प्रसिद्ध व्याख्याते आणि भारतीय तत्त्वचिंतक. अग्निहोत्राचे व्रत स्वीकारल्याने त्यांना ‘आहिताग्नी’ ही…

रमण महर्षि (Raman Maharshi)

रमण महर्षि : (३० डिसेंबर १८७९‒१४ एप्रिल १९५०). आधुनिक भारतीय संत व तत्त्वज्ञ. या दक्षिण भारतीय तत्त्वज्ञाने कोणताही नवीन संप्रदाय किंवा पंथ स्थापन न करता वेदान्ताचे सनातन सत्य आणि तत्त्वज्ञान सोप्या भाषेत…

अण्णाभाऊ साठे (Annabhau Sathe)

साठे, अण्णाभाऊ : (१ ऑगस्ट १९२० – १८ जुलै १९६९ ). कथा, कादंबरी, लोकनाट्य, नाटक, पटकथा, लावणी, पोवाडे, प्रवास वर्णन अशा वेगवेगळ्या साहित्य प्रकारांतील लेखन केलेले, आंतरराष्ट्रीय कीर्तीचे थोर, ख्यातनाम…

धनुरासन (Dhanurasana)

एक आसनप्रकार. ‘धनुस्’ म्हणजे धनुष्य. या आसनाच्या अंतिम स्थितीत शरीररचना ताणलेल्या म्हणजेच प्रत्यंचा (दोरी) ओढलेल्या धनुष्यासारखी दिसते, म्हणून या आसनाला धनुरासन असे म्हणतात. प्रस्तुत आसनाचा निर्देश व कृती हठप्रदीपिकेत (१.२५)…

विद्युत् प्रवाहमापक (Galvanometer)

अल्प विद्युत् प्रवाहाचे अस्तित्व दाखविण्यासाठी आणि मापन करण्यासाठी मुख्यत्वे वापरण्यात येणारे नाजूक उपकरण. भोवती चुंबकीय क्षेत्र असताना तारेतून वाहणारा विद्युत् प्रवाह तारेवर बल निर्माण करतो, या तत्त्वावर विविध विद्युत् प्रवाहमापकांचे…

अज्ञानदास (Adnyandas)

(१७ वे शतक). एक शिवकालीन शाहीर. अगिनदास ह्या नावानेही ते ओळखला जातात. ते पुण्याचे राहणारे. त्यांच्या गुरूचे नाव नारायण असावे. अफझलखानाच्या वधावर त्यांनी  लिहिलेला पोवाडा उपलब्ध आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी…

प्रभाकर (Prabhakar)

प्रभाकर : (१७६९?–१८४३). मराठी शाहीर. संपूर्ण नाव प्रभाकर जनार्दन दातार. मूळ गाव रत्नागिरी जिल्ह्यातील मुरूड हे. काही काळ नासिकजवळील गंगापुरास त्यांच्या वडिलांचे वास्तव्य होते, तेथेच त्यांचा जन्म व विवाह झाला.…

अनंत फंदी (Anant Fandi)

अनंत फंदी : (१७४४—१८१९). उत्तर पेशवाईत विशेष गाजलेल्या शाहिरांतील सर्वांत जेष्ठ शाहीर. त्यांचे आडनाव घोलप. ते अहमदनगर जिल्ह्यातील संगमनेर येथे राहणारे. ‘‘फंदी अनंतकवनांचा सागर’’ आणि ‘‘समोर गातां कोणि टिकेना’’ असा…

निरोधन, औष्णिक (Thermal insulation)

ज्या पदार्थाची एक बाजू तापविली, तरी दुसरी बाजू सहजासहजी तापत नाही म्हणजे ज्या पदार्थामधून उष्णतेच्या संक्रमणाला मोठा विरोध होतो, त्याला उष्णता निरोधक (Thermal insulator) म्हणतात. कोणताही पदार्थ पूर्णतः उष्णता निरोधक…