सार्त्र, झां-पॉल : (२१ जून १९०५—१५ एप्रिल १९८०). फ्रेंच साहित्यिक आणि अस्तित्ववाद ह्या आधुनिक तत्त्वज्ञानातील एका प्रमुख व प्रभावी विचारसरणीचा तत्त्ववेत्ता. जन्म पॅरिसचा. त्याचे वडील तो अगदी लहान असतानाच वारले. त्यामुळे आपले मातुल आजोबा कार्ल श्वाइत्सर ह्यांच्या घरी तो वाढला. विख्यात जर्मन ईश्वरविद्यावेत्ता, तत्त्वज्ञ आणि मानवतावादी डॉक्टर आल्बेअर श्वाइत्सर ह्याचे कार्ल हे काका. फ्रान्समधील प्रसिद्ध सॉरबॉन विद्यापीठात ते जर्मनचे प्राध्यापक होते. सोबती-सवंगडी न लाभल्यामुळे सार्त्रचे बालपण तसे एकाकी अवस्थेतच गेले; पण पुस्तकांशी त्याने मैत्री केली. ‘पुस्तकांतून माझी विश्वाशी भेट घडली’ अशा आशयाचे विधान सार्त्रने केलेले आहे.
सार्त्रचे शिक्षण पॅरिसमध्ये झाले. Ecole Normale Superieure ह्या पॅरिसमधील नामवंत शिक्षणसंस्थेतून तो पदवीधर झाला (१९२९). तेथे विद्यार्थिदशेतच प्रसिद्ध फ्रेंच कादंबरीकर्त्री सीमॉन द बोव्हार हिच्याबरोबर त्याचे भावबंध निर्माण झाले. ह्या दोघांनी विवाह केला नाही; तथापि परस्परांचे सहचर म्हणून ते आयुष्यभर एकत्र राहिले. शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर सार्त्रने ल हाव्ह्‌र येथील एका माध्यमिक शाळेत अध्यापन केले. तेथे असताना त्याने La Nausee (१९३८; इं. भा. नॉसिआ, १९४९) ही प्रसिद्ध कादंबरी लिहिली. दैनंदिनीच्या स्वरूपात लिहिलेल्या ह्या कादंबरीत सार्त्रच्या लेखनातून पुढे अधिक विकसित स्वरूपात प्रकटलेले अनेक विषय आणि कल्पना आपल्याला आढळतात. ही कादंबरी प्रसिद्ध होण्यापूर्वीच्या काळात –१९३३ ते १९३५– सार्त्र बर्लिन आणि फ्रायबर्ग येथे अभ्यास, संशोधन ह्यांत गुंतला होता. तेथे रूपविवेचनवादाचा प्रमुख प्रवर्तक एटमुंट हुसर्ल ह्याच्या विचारांचा प्रभाव त्याच्यावर पडला. रूपविवेचनवादाची पद्धत स्वीकारून त्याने तीन ग्रंथ लिहिले : इमॅजिनेशन : ए सायकॉलॉजिकल क्रिटिक (१९३६; इं. भा. १९६२), स्केच फॉर ए थिअरी ऑफ इमोशन्स (१९३९; इं. भा. १९६२) आणि द सायकॉलॉजी ऑफ इमॅजिनेशन (१९४०; इं. भा. १९५०); तथापि १९४३ मध्ये प्रसिद्ध झालेला बीइंग अँड नथिंगनेस (इं. भा. १९५६) हा त्याचा ग्रंथ विशेष महत्त्वाचा मानला जातो.
सार्त्र हा अस्तित्ववादी तत्त्वचिंतक होता. त्याच्या तत्त्वचिंतनावर हुसर्लप्रमाणेच, रूपविवेचनवादी दृष्टिकोण असलेल्या मार्टिन हायडेगर ह्या तत्त्ववेत्त्याचा प्रभाव होता. अस्तित्वाचे दोन प्रकार सार्त्रने मानले : स्वरूपसत्ता (Being-in-Itself) आणि आत्मनेसत्ता (Being-for-Itself). स्वरूपसत्ता हे अस्तित्व वस्तूंचे, पण वस्तू ह्या खऱ्याखुऱ्या अर्थाने अस्तित्वातच नसतात. त्या केवळ असतात. त्यांना त्यांचे पूर्वनिश्चित असे स्वरूप असते. उदा., खुर्ची. खुर्ची बनविणाऱ्या कारागिराच्या मनात त्या खुर्चीची सुस्पष्ट कल्पना, तिचे निर्मितितंत्र, तिचा उपयोग हे सर्व असते. खुर्चीचा उपयोग निश्चित करणारे तिचे गुणधर्म आणि तिचे निर्मितितंत्र ह्यालाच अस्तित्ववाद्यांच्या भाषेत खुर्चीचे वस्तुसार (Essence) म्हटले जाते. खुर्ची निर्माण होण्यापूर्वीच तिचे हे वस्तुसार निश्चित झालेले असते. हीच गोष्ट टेबल, पुस्तक, घंटा, तराजू अशा वस्तूंची. आत्मनेसत्ता हे अस्तित्व माणसाचे. हे खरेखुरे अस्तित्व फक्त मनुष्यप्राण्यालाच लाभू शकते.
मनुष्य आधी अस्तित्वात येतो आणि नंतर स्वतःची प्रतिमा घडवीत राहतो. खुर्च्या-टेबलांना स्वतःचे भविष्य घडविता येत नाही. येथे अर्थातच माणसाचे स्वातंत्र्य गृहीत धरलेले आहे. स्वातंत्र्यावाचून तो आपले आयुष्य आपल्या कल्पनेप्रमाणे घडवू शकणार नाही. माणसाचे स्वातंत्र्य त्याला जन्मतःच मिळालेले असते. त्याच्यासमोर अनेक शक्यता पसरलेल्या असतात. त्यांतून निवड करून त्याला आपले अस्तित्व श्रेयस्कर करावयाचे असते. पण निवडीच्या स्वातंत्र्याबरोबर जबाबदारीही येते. त्यामुळे स्वतंत्रपणे निवडलेल्या कृतीच्या परिणामांची जबाबदारी प्रत्येक व्यक्तीने स्वीकारली पाहिजे. शिवाय प्रत्येक मनुष्य आपल्या कृतींतून मनुष्याचीच एक प्रतिमा निर्माण करीत असल्यामुळे आपण जे निर्णय घेतो, त्यांत सारी मानवताच एका अर्थाने गुंतलेली असते. त्यामुळे मनुष्य स्वतःला जसा जबाबदार, तसा तो इतरांनाही असतो. स्वातंत्र्याबरोबर येणारी ही प्रचंड जबाबदारी माणसाच्या मनात खोल परिवेदना (Anguish) निर्माण करते. ह्या परिवेदनेच्या जोडीला एकाकीपणाची, निराश्रितपणाची तीव्र जाणीव येऊन मिळते; कारण ह्या जगात ईश्वर नाही (अस्तित्ववाद्यांमध्ये ईश्वर मानणारे अस्तित्ववादी आहेत; तथापि सार्त्र निरीश्वरवादी होता). ईश्वर नसल्यामुळे कोणतीही मूल्ये पूर्वप्राप्त म्हणता येत नाहीत आणि स्वतःची जबाबदारी टाळता येत नाही. आपल्या अस्तित्ववादी भूमिकेला अनुसरून सार्त्रने नियतिवाद अमान्य केलेला आहे. स्वातंत्र्यासह येणाऱ्या वरील गोष्टी लक्षात घेता स्वातंत्र्य ही शिक्षाच वाटू लागते; तथापि आपण आपल्या जबाबदारीवर घेतलेल्या निर्णयानुसार ज्या कृती करतो, त्यानेच आपल्या अस्तित्वाला अर्थ प्राप्त होतो. जोपर्यंत असा अर्थ आपण आपल्या अस्तित्वाला देऊ शकत नाही, तोपर्यंत आपले अस्तित्व निरर्थक असते.
सार्त्रला सामाजिक जबाबदारीची तीव्र जाणीव होती; गरीब, वंचित माणसांबद्दल कणव होती. ही जाणीव त्याने आपल्या लेखनातून प्रकट केली. एक्झिस्टन्शॅलिझम अँड ह्यूमनिझम (१९४६; इं. भा. १९४८) ही त्याची पुस्तिका त्या दृष्टीने उल्लेखनीय आहे. आपला नैतिक संदेश देण्यासाठी चार खंडांच्या एका कादंबरीचे लेखन त्याने चालू केले. द एज ऑफ रीझन (१९४५; इं. भा. १९४७), द रिप्रीव्ह (१९४५; इं. भा. १९४७) आणि आयर्न इन द सोल (१९४९; इं. भा. १९५०. ह्या कादंबरीचे अमेरिकेत प्रसिद्ध झालेल्या भाषांतराचे शीर्षक ट्रबल्ड स्लीप असे आहे). ह्या तीन कादंबऱ्या प्रसिद्ध झाल्यानंतर चौथ्या कादंबरीचे लेखन न करता तो नाट्यलेखनाकडे वळला. द फ्लाइज (१९४३; इं. भा. १९४६), नो एक्झिट (१९४४; इं. भा. १९४६), डर्टी हँड्स (१९४८; इं. भा. १९४९), ल्यूसिफर अँड द लॉर्ड (१९५१; इं. भा. १९५३), नेक्रासॉव्ह (१९५५), द कंडेम्ड ऑफ अल्तोना (१९५९; इं. भा. १९६०) ही त्याची नाटके उल्लेखनीय आहेत. सार्त्रचे नाट्यलेखन मुख्यतः त्याच्या तत्त्वचिंतनाचा, वैचारिकतेचा प्रत्यय देणारे आहे. नाट्यलेखनाच्या काळात त्याने द रोड्स टू फ्रीडम (१९४५–४९) ही तीन भागांतली कादंबरीही लिहिली. फ्रेंच साहित्यिक बोदलेअर आणि झां झने ह्यांच्यावरही त्याने लेखन केले. Les Temps Modernes ह्या सीमॉन द बोव्हारसह काढलेल्या नियतकालिकातही त्याने विपुल लेखन केले.
दुसरे महायुद्ध सुरू झाल्यानंतर सार्त्रला १९३९ मध्ये सैन्यात भरती व्हावे लागले होते. १९४० मध्ये त्याला युद्धकैदी होण्याचा अनुभवही मिळाला. त्यानंतर वर्षभराने त्याची सुटका झाली. दुसऱ्या महायुद्धानंतर फ्रान्समधल्या राजकीय घडामोडींत त्याला स्वारस्य निर्माण झाले. डाव्या मार्क्सवादी विचारांकडे त्याचे मन झुकले. मात्र तो कम्युनिस्ट पक्षाचा सदस्य झाला नाही. सोव्हिएट रशियाला त्याने भेटही दिली होती; तथापि १९५६ मध्ये रशियाने बूडापेस्टमध्ये लष्कर घुसवल्यानंतर साम्यवादाबाबत तो निराश झाला. रशियावर, तसेच रशियाच्या कृतीबद्दल मूग गिळून बसणाऱ्या फ्रेंच कम्युनिस्ट पक्षावर त्याने टीका केली. मार्क्सवादाने व्यक्तीचे स्वातंत्र्य मानले पाहिजे, अशी भूमिका त्याने घेतली. त्याला अभिप्रेत असलेल्या समाजवादाबद्दलचे विचार त्याने Critique de la raison dialectique (१९६०, इं. शी. ‘क्रिटिक ऑफ डायलेक्टिकल रीझन’) ह्या ग्रंथात मांडले. ह्या ग्रंथाच्या फक्त प्रस्तावनेचे भाषांतर ‘द प्रॉब्लेम ऑफ मेथड’ ह्या नावाने झाले आहे (१९६३). वर्ड्‌स (१९६३; इं. भा.१९६४) ह्या त्याच्या आत्मचरित्रासाठी १९६४ चे नोबेल पारितोषिक त्याला देण्याचे जाहीर झाले होते; तथापि त्याने ते स्वीकारले नाही.
त्याच्या आयुष्याच्या अखेरच्या पर्वात विख्यात फ्रेंच कादंबरीकार ग्यूस्ताव्ह फ्लोबेअर ह्याचे अभ्यासपूर्ण चरित्र त्याने लिहावयास घेतले. त्याचे तीन खंड प्रसिद्घ झाले (१९७१-७२).
सार्त्र याचे तत्त्वज्ञान : अस्तित्ववादाची मानवतावादी बाजू अधोरेखित केल्यानंतर सार्त्रचा राजकीय क्षेत्रातील मानववाद उत्तरोत्तर विकसित होत गेला. सुरुवातीला राजकीय क्षेत्राबाबत संपूर्णत: अनास्था असणारा सार्त्र काळाच्या ओघात मार्क्सवादी झाला व अपेक्षित परिवर्तन दिसून येणे शक्य नाही, हे उमजून मार्क्सवादापासून परावृत्त झाला, त्याच वेळी मार्क्सवादाला मानववादी रूप देण्याचा त्याने प्रयत्न केला. मूल्ये आयती स्वीकारायची नसतात, घडवायची असतात; आपल्या विविध कृतींमधून, धोरणांमधून, निर्णयांमधून ती व्यक्त होतात. अशा रीतीने सार्त्रचा अस्तित्ववाद हा कृतिप्रधान व बांधिलकी जपणारा मानववाद होय. सार्त्रच्या म्हणण्यानुसार मी कोणता पक्ष निवडावा, कोणती नोकरी स्वीकारावी, कोणाशी विवाह करावा किंवा करू नये या सर्व बाबींमध्ये मला अमर्यादित स्वातंत्र्य आहे. परिस्थितीवशात काही बंधने येतात, कधी अचानक मृत्यूने प्रकल्पांवर घाला घातला जातो, कधी इतरांमुळे आपले ध्येय पूर्ण होऊ शकत नाही. पण अशा वेळीही परिस्थितीचा, मृत्यूचा इतरांच्या वर्तनाचा अन्वयार्थ लावण्याचे स्वातंत्र्य माणसाला असते. या अर्थी, त्याला विनाशर्त, मुबलक स्वातंत्र्य आहे, असे अस्तित्ववादी सार्त्र म्हणतो. “जिला मागे टाकून पुढे जाणे सांप्रतकाळी शक्य नाही” (Unsurpassable Philosophy of our time) अशा मार्क्सवादाच्या चौकटीत सुरुवातीला सार्त्र आपला अस्तित्ववाद बसविण्याचा प्रयत्न करतो. त्यामुळे ‘क्रिटिक ऑफ डायलेक्टिकल रीझन’ एका अर्थी संक्रमणबिंदू ठरते, मार्क्सवादाच्या समस्यांचे प्रतिबिंब तर त्यात दिसतेच दिसते, पण त्याचबरोबर सार्त्रच्या अस्तित्ववादाची छापही प्रकर्षाने जाणवते. म्हणून अशा तत्त्वज्ञानाला ‘मानवतावादी मार्क्सवाद’ म्हणता येईल.
येथे सार्त्रने मार्क्सवादी तत्त्वज्ञानच का स्वीकारले, असा प्रश्‍न उपस्थित होतो. मार्क्सवादाला ‘अनसर्पासेबल’ मानण्याचे कारण असे दिसते की, विकसनशील वर्गाच्या गरजा, आस्था, उद्दिष्टे, इच्छा-आकांक्षा मार्क्सवाद लक्षात घेतो. मार्क्सवाद हेच सांप्रतकाळचे तत्त्वज्ञान; मात्र त्याला अस्तित्ववादाची जोड अत्यावश्यक अशी सार्त्रची या टप्प्यावर भूमिका असलेली दिसते. परिष्कृत रूपातील या मार्क्सवादाला साधनांचा, उत्पादनांचा, मनुष्यबळाचा, ग्राहकांचा तुटवडा जाणवतो. ‘आहे-रे’ व ‘नाही-रे’ यांमधील दरी लक्षात येते. वर्गकलहाच्या मुळाशी उत्पादनपद्धती आहे. तर ती बदलण्याचा मार्ग म्हणजे प्रत्येक व्यक्तीला गटाचा भाग मानले जाते. गटप्रमुखाचे नेतृत्व मानावे लागते. गत्यंतर नसल्याने त्यापुढे मान तुकवावी लागते. सर्वजण परिस्थितीशरण होतात; परिस्थितीचे गुलाम असतात; गुलामीचे जिणे असणाऱ्यांना सार्त्रचा मानवतावाद ‘स्वातंत्र्य’ दाखवून देतो. परिस्थितीचा स्वीकार कसा करावयाचा हे ठरविण्याचे स्वातंत्र्य प्रत्येकाला कोणत्याही परिस्थितीत असते.
बीइंग अँड नथिंगनेसमध्ये सार्त्रने केलेला ‘एन-स्वा’ (en-sai) व ‘पोर-स्वा’ (pour-sai) मधील फरक प्रसिद्ध आहे. निष्क्रिय, सुटीसुटी, निर्जीव वस्तूंची वस्तुगत-सत्ता (en-sai) व प्रवाही, खळाळती, नवनवोन्मेषशालिनी, जिवंत व्यक्तिगत-सत्ता (pour-sai) ‘क्रिटिक ऑफ डायलेक्टिक रीझन’मध्ये सार्त्र परिस्थितीस ‘एन-स्वा’ मानतो व तिच्याशी झगडणाऱ्या माणसास अर्थातच पोर-स्वा म्हणतो. साधनांच्या अपुरेपणामुळे माणसे परिस्थितीशीच नव्हे, तर इतरांशीही दोन हात करतात. हलाखीमुळे इतर प्रतिस्पर्धी, साधनसामग्रीचे दावेदार ठरतात म्हणून त्यांच्याशी असणारे नाते सुरुवातीला वैरभावाधारित असले, तरी ‘क्रिटिक’मध्ये मात्र इतरांबरोबर समान ध्येयाने प्रेरित होऊन वाटचाल करणारा मनुष्य सार्त्रला अभिप्रेत आहे. व्यक्तीचे सार्वभौमत्व, प्रतिष्ठा व स्वातंत्र्य सर्वोच्च मानणारा सार्त्र समोरच्याला सामोरे जाताना संघर्ष अटळ मानत होता; त्यावेळेस कम्युनिस्टांविषयी आस्था असली, तरी त्यांच्याशी वैचारिक नाळ जुळणे अशक्य होते.
१९५० मध्ये शीतयुद्धाच्या तीव्रतेने राजकीय वातावरण चांगलेच तापले होते. म्हणून सार्त्रने राजकीय अनास्था दूर सारून राजकीय संदर्भाची दखल घेतली. जगभर घडणाऱ्या घटना जाणून त्यावर भाष्य केले. त्यामुळे सुरुवातीला त्याचे मार्क्सवादाशी काही देणे-घेणे नसले, तरी नंतर त्याने त्यांचा अंगीकार केला. त्यातच १९४८ मध्ये लिहिलेल्या Les mains sales मुळे त्याला साम्यवादविरोधक मानले गेले. तो बुर्झ्वाचा प्रतिनिधी, सरकारी हस्तक, भांडवलशाहीची भलापण करणारा ठरला. १९५० मध्ये भांडवलशाहीचा विरोध स्पष्ट करण्यासाठी व मार्क्सवादाचे महत्त्व जाणून त्याने फ्रेंच कम्युनिस्ट पार्टीत प्रवेश केला. १९५२ मध्ये झांक ड्यूक्लोस यांना झालेली अटक सार्त्रच्या तत्त्वज्ञानाला वेगळे वळण देणारी घटना ठरली. त्यातच स्टालिनच्या मृत्यूनंतर त्याने मार्क्सवादी दृष्टिकोण स्वीकारला. लोकशाही व परिवर्तनावर अढळ श्रद्धा असणारा सार्त्र एकंदरीत सामाजिक कारणांनी मार्क्सवादाकडे, साम्यवादाकडे व राजकारणाकडे वळला. कम्युनिस्टांमध्ये अधिकारशाही, नोकरशाही, सत्तेचे केंद्रीकरण होत असले, तरीही आत्ममग्न जिवाला कोषातून बाहेर काढून प्रवाही करण्यासाठी पक्षाची गरज असते, पार्टी आवश्यक असते हे त्याने ओळखले. नेतृत्वाची हुकमत मान्य केली, तरी पार्टी किंवा पक्षाविना माणसे सैरभैर, एकेकटी, विखुरलेली, दिशाहीन व नाउमेद दिसतात. कामगार एन-स्वाप्रमाणे निद्रिस्त, एकेकटे, निष्क्रिय असतात; परंतु पक्ष किंवा पार्टी त्यांना जोडण्याचे, संघटनाचे कार्य करते. प्रत्येकातील मरगळ झटकून स्फुल्लिंग पेटविण्याचे व प्रत्येकाला प्रवाही, जिवंत ठेवण्याचे कार्य पक्षाने केल्याने माणसामाणसातील ‘केवळ आकड्याची ओळख’ (Seriality) व सुटेपण (Vertical) जाते. प्रत्येक व्यक्ती मुक्त झऱ्यासारखी खळखळणारी असल्याने तिच्यातील चैतन्य जागे होते आणि जे स्वातंत्र्याची गळचेपी करेल, संकोच करेल त्याविरुद्ध बंड पुकारते. प्रत्येक मनुष्य सर्जनशील असतो, अस्सल जीवनाचा, मूल्यांचा निर्माता असतो; परंतु गट, संघ, पक्ष, संस्कृती यांमुळे ऊर्जेचा पुरेपूर वापरावर बंधने येतात. आपले अनन्यसाधारणत्व गमावून इतरातील एक होण्याची भीती ‘संघटनाच्या दबावाची व समूहाचे सदस्य म्हणून ओळख प्रस्थापित होण्याची भीती’ (Fear of Congealment) माणसात जागी होते. म्हणजे संघटनेमुळे प्रवाही अस्तित्वाऐवजी उलट, मानवी अस्तित्व साचेबद्ध, बेधिस्त, कुंठित, अवरुद्ध होते. एंगल्सने मार्क्सला लिहिलेल्या पत्रातील अवतरण सार्त्र या संदर्भात उद्धृत करतो की, “इतिहास घडविणारा माणूसच असतो. मात्र तो ज्या परिस्थितीत इतिहास घडवतो, ती परिस्थिती त्याच्या कृत्यावर बंधने लादते.” परिणामी पक्ष, संघटना, पार्टीमुळे अपेक्षित विकास साधला जात नाही. हे जाणून सार्त्र साम्यवादाच्या प्रभावातून मुक्त झाला व त्याच्या राजकीय प्रवासाचा तिसरा टप्पा सुरू झाला.
सार्त्र तिसऱ्या टप्प्यास कारणीभूत ठरला तो मे १९६८ मध्ये पारंपरिक मार्क्सवादी विचारसणीविरुद्ध फ्रान्समध्ये अचानक झालेला उठाव. प्रत्येक प्रस्थापित मूल्य तेव्हा प्रश्‍नांकित करण्यात आले. हा उठाव किंवा मूल्यांविरुद्धचा उद्रेक उत्स्फूर्त, असंघटित व पूर्वयोजना बिलकूल नसताना करण्यात आला होता. पारंपरिक मार्क्सवादी विचारसरणी श्रमजीवीकेंद्रित, वर्गांसहित होती; तर अपेक्षित समाजरचना वर्गविरहित व सत्ताविकेंद्रित होती. येथे सत्ता स्थापन करणे हे उद्दिष्ट नसून सत्तेचे विकेंद्रीकरण करणे, सत्ताश्रेणीविरहित समाजनिर्मिती करणे हे ध्येय होते. आणि या ध्येयाचे तात्त्विक अधिष्ठान १९६० मधील ‘क्रिटिक ऑफ डायलेक्टिकल रीझन’ होते. सर्वप्रथम ‘ऍनलिटिक रीझन’ व ‘डायलेक्टिकल रीझन’ यांतील फरक स्पष्ट करणे आवश्यक आहे. बुद्धिप्रामाण्यवाद्यांना अभिप्रेत असणारी ‘ऍनलिटिक रीझन’ निवाड्याचे कार्य करते; पण कोणतेही नवे ज्ञान देत नाही.
‘डायलेक्टिक रीझन’ मात्र प्रमेय, त्याचे निषेधाचे निषेधन अशी वाट काढत नावीन्याचे ज्ञान करून देते. इतिहासाच्या दिशा ‘डायलेक्टिकल रीझन’च दाखवू शकते. माणूस इतिहास घडवतो आणि तोच माणूस त्यानेच निर्माण केलेल्या यंत्रांमुळे यंत्रवत होतो; अशा परिस्थितीत सुटकेचा मार्ग दिसू शकतो, तोही फक्त माणसालाच, हे डायलेक्टिक किंवा द्वंद्वविकास. मानवाच्या स्वातंत्र्याला बंधने येतात, ती परिसरामुळे नि परिसराचा कायापालट करायचा तर त्याचे व परिसराचे नातेही असेच द्वंद्वविकासात्मक असते. संपूर्ण मानवजातीचा एक आणि एकच इतिहास आहे, एक आणि एकच सत्य आहे आणि ते जाणणारे मन (Ineligibility) एक आणि एकच आहे. असा दावा सार्त्रने ‘क्रिटिक ऑफ डायलेक्टिकल रीझन’मध्ये केला व त्या अनुषंगाने क्रिटिकच्या उर्वरित भागात सोव्हिएट रशियाच्या इतिहासाच्या पुनर्लेखनाचा प्रयत्न केला.
मुळात एका (भांडवलशाही) विचारसरणीचे उच्चाटन करून तिच्या जागी दुसऱ्या (मार्क्सवादी) विचारसणीची पुनर्स्थापना करणे सार्त्रचे लक्ष्य नसून सत्ता केंद्रस्थानी एकवटू न देता सत्तेचे विकेंद्रीकरण व समाजातील शक्य तितक्या घटकांचा सत्तेत समावेश, ही त्याची उद्दिष्ट्ये होती. सूक्ष्मतेकडून समग्रतेकडे जाणारे राजकारण समलिंगी बाधवांना, कैद्यांना, मनोरुग्णांना सत्तेत सहभागी करू पाहते. एकंदरीत सार्त्रला अभिप्रेत असणाऱ्या राजकारणात एक विशिष्ट वाद किंवा कृति-आराखडा अभिप्रेत नसून, एका विवक्षित तात्त्विक भूमिकेेचे सातत्याने केलेले प्रतिपादन नसून प्रसंगानुपात दिलेल्या प्रतिक्रियांमधून त्याचा राजकीय विचार साकारलेला दिसतो. कोणतीही राजकीय घटना, प्रसंग सर्वप्रथम समजून घेणे व मग त्यावर भाष्य करणे हा सार्त्रचा बाणा मेर्लो पाँटीच्या भाषेत सांगावयाचे म्हणजे सार्त्र राजकीय वास्तवावर प्रकाश टाकतो. मात्र राजकीय वास्तवावर प्रकाश टाकताना एक विशिष्ट संदिग्धता प्रत्ययास येते. सोव्हिएट रशियातील समाजवाद असो वा रशियाने हंगेरीवर केलेले आक्रमण असो, जे आवश्यक असेल ते करायला हवे असे म्हणून आक्रमणाचे समर्थन करणे सार्त्रला तत्त्वत: मान्य नाही. आक्रमणाचे औचित्य, त्याच्या मते अनिवार्य नाही. दुर्दैवी अपरिहार्यता म्हणूनही समर्थन शक्य नाही, अशी भूमिका घेणारा सार्त्र रशियन समाजवादातून उद्भवणारे जुलूम मात्र अपरिहार्य मानतो, हीच संदिग्धता होय. सीमॉन-द-बोव्हारने मानवी जीवनातील संदिग्धता निदर्शनास आणून त्याचे सविस्तर विवेचन केेले आहे.
साहित्य व राजकारण यांतील सीमारेषा सार्त्रच्या बाबतीत शबल होतात. साहित्यातून राजकीय विचार व्यक्त होतो व त्या विचारांचे पडसाद राजकारणात उमटतात. एक आणि एकच विचारप्रणालीचे प्रतिपादन न करता सार्त्र वेळोवेळी घडणाऱ्या देशविदेशांतील (हंगेरी, क्यूबा, व्हिएटनाम इत्यादी) घडामोडींवर भाष्य करतो. सार्त्रच्या मते लेखकाची लेखनपूर्व व लेखनगर्भ आत्मनिष्ठा सर्वांत महत्त्वाची असते. तिच्याशी प्रतारणा करणारे राजकारण असता कामा नये. एकंदरीत त्याच्यातील लेखक राजकीय विचारवंतापेक्षा अधिक महत्त्वाचा असल्याचे यावरून स्पष्ट होते. सार्त्रच्या आणखी एका मताची दखल येथे घ्यावीशी वाटते. त्याच्या मते राजकारणात साहित्य येते, ते मानवाच्या उज्ज्वल भवितव्याची ग्वाही देत. समाजात ज्या प्रतिमा आपल्यापासून दडविल्या जातात, त्यांचे लख्ख प्रतिबिंब साहित्यात उमटलेले दिसते. तो म्हणतो, “माझ्यातल्या आशवादाला आधार नाही…पण तरीही मला भविष्य आहे, असे वाटते.” १९३० मध्ये व्यक्तिकेंद्रित अशा स्वातंत्र्यवादी विचारधारेपासून सुरुवात करून सार्त्र जेव्हा १९७० मध्ये वर्चस्वविरहित समाजरचनावादाप्रत पोहोचतो, तेव्हा एका अर्थी मूळ ‘Anarchist’ भूमिकेला तसूभरही धक्का न देता त्याच्या राजकीय जाणिवा प्रगल्भ झालेल्या दिसतात. अर्थात ‘Anarchy’चा अर्थ अराजकता नसून वर्चस्वविरहितता असा आहे. फ्रेंच कम्युनिस्ट पार्टीबद्दल १९३० मध्ये उदासीन असणारा सार्त्र १९७० पर्यंत अपेक्षित परिणाम न दिसण्याची खात्री होऊन साम्यवादातील वैयर्थ्य जाणतो व माणसाचे स्वातंत्र अबाधित राखत पोथीनिष्ठ मार्क्सवादातून बाहेर पडून सत्ताश्रेणी, संघटना, वर्चस्व, नेतृत्व यांपेक्षा परस्परसौहार्द, समन्वय व स्वातंत्र महत्त्वाचे मानतो. सुरुवातीच्या आत्मदुराव्याऐवजी, परात्मतेऐवजी दुसराही माझेच प्रतिबिंब किंवा माझाच वाढीव हिस्सा मानतो. अशा रीतीने मार्क्सवादाच्या चौकटीपलीकडे जाण्याचा प्रयत्न सार्त्र करतो. त्याच्या विचारांतील ‘मानवी संदर्भ’ अत्यंत महत्त्वाचा आहे. केवळ शोषितांचाच विचार करत नाही, तर संपूर्ण मानवजातीच्या कल्याणाचा त्यानुसार तो विचार करतो.
जवळपास तीन दशके फ्रेंच बौद्धिक जीवनावर आपला ठळक ठसा उमटवणारा सार्त्र पॅरिस येथे निधन पावला.
संदर्भ :
- Aron, Raymond, Marxism and the Existentialists, 1969.
- Cohen-Solal, Annie, Sartre : A Life, 1987.
- Desan, Wilfred, The Tragic Finale : An Essay on the Philosophy of Jean-Paul Sartre, 1960.
- Desan, Wilfred, The Marxism of Jean-Paul Sartre, 1965.
- Silverman, Hugh Elliston, Frederick, Ed. Jean-Paul Sartre : Contemporary Approaches to His Philosophy, 1980.
- Thody, Philip, Jean-Paul Sartre : A Literary and Political Study, 1960.
- कुलकर्णी, अ. र. ‘अस्तित्ववादाचे सार्त्रप्रणीत स्वरूप’, नवभारत, एप्रिल, वाई, १९७०.
समीक्षक – मीनल कातरणीकर
