सायान पर्वत (Sayan Mountains)

रशियातील सायबीरियाच्या दक्षिण भागातील पर्वत. सायान पर्वतश्रेण्या म्हणजे अल्ताई पर्वताचाच विस्तारित भाग आहे. या पर्वतश्रेणीचा विस्तार पश्चिमेस अल्ताई पर्वतापासून पूर्वेस बैकल सरोवरापर्यंत झालेला आहे. या पर्वताचा आकार वक्राकार असून बहिर्वक्र उत्तरेकडे आहे. पर्वताच्या पूर्व व पश्चिम सायान अशा दोन श्रेण्या असून त्या दोन्हींचा भूशास्त्रीय इतिहास भिन्न भिन्न आहे. पूर्व सायानचा विस्तार वायव्येस येनेसी नदीखोऱ्यापासून आग्नेयीस बैकल सरोवराच्या नैर्ऋत्य किनाऱ्यापर्यंत झालेला आहे. या श्रेणीची लांबी १,०९० किमी. आहे. मंकू-सार्डिक (उंची ३,४९१ मी.) हे या श्रेणीतील सर्वोच्च शिखर आहे. रशिया-मंगोलियादरम्यानची काही सरहद्द या श्रेणीने निर्माण केली आहे. सायान पर्वताचा मुख्य भाग बुरीआत प्रजासत्ताकात असून पर्वताच्या पश्चिमेकडील पायथ्यालगतच्या टेकड्या टूव्हा प्रजासत्ताकात आहेत. या श्रेणीचा काही विस्तार मंगोलियातही झालेला आहे. पश्चिम सायानपेक्षा पूर्व सायान अधिक उंचीची श्रेणी असून तिच्यात अनेक हिमनद्या आहेत. पश्चिम सायान श्रेणीचा विस्तार अल्ताई पर्वतापासून ईशान्येस पूर्व सायान श्रेणीच्या मध्यभागापर्यंत झालेला आहे. या श्रेणीची लांबी ६४५ किमी. असून उंची ३,१११ मीटरपर्यंत आहे. ही श्रेणी पूर्णपणे रशियात आहे. दोन्ही रांगा मध्यवर्ती असलेल्या सुमारे ३,००० मी. उंचीच्या पर्वतीय नॉट (Knot) मध्ये एकत्र येतात. यांचा मंगोलियन पठाराकडील उतार मंद असून सायबीरियाकडील उतार तीव्र आहे. दोन्ही श्रेण्यांचे खणन येनेसी व तिच्या उपनद्यांनी केलेले आहे. पश्चिम सायानमध्ये येनेसी नदीने खोल घळई निर्माण केली आहे. मुझताघ (२,२८० मी.), मंगोल (१,९८१ मी.), तेंगीझ (२,२८० मी.), ओबोसार्यम (१,८५९ मी.) या सायानमधील प्रमुख खिंडी आहेत.

सोने, ग्रॅफाइट, कोळसा, रूपे व शिसे ही खनिज उत्पादने या पर्वतीय प्रदेशातून मिळतात. पर्वतीय प्रदेशात दाट अरण्ये असून त्यांत सीडार, पाइन, एल्डर, बर्च, ऱ्होडोडेंड्रॉन, फर इत्यादी वृक्ष आढळतात. या प्रदेशात पूर्वीपासून बूर्जत लोक वास्तव्यास आहेत. लाकूडतोड, कृषी व शिकार हे या प्रदेशातील प्रमुख व्यवसाय आहेत.

समीक्षक : ना. स. गाडे