मराठी नाट्यसंगीतातील विविध स्थित्यंतरांचा ऐतिहासिक दृष्ट्या परामर्श घ्यावयाचा झाल्यास विष्णुदास भावे यांच्या सीतास्वयंवर या आख्यानवजा संगीत पौराणिक नाटकापासून सुरुवात करावी लागते. त्याचे प्रमुख कारण असे की, या नाटकापासून मराठी रंगभूमीची आणि मराठी नाट्यसंगीताची अखंड परंपरा निर्माण होऊन ती आजतागायत राखली गेली आहे. १८४३ पूर्वी मराठी संगीत नाटकांचे उल्लेख उपलब्ध नाहीत, असा याचा अर्थ करता येणार नाही. कारण १६९० पासून सादर केली गेलेली तंजावरची संगीत नाटके आणि १८१८ नंतर सादर केलेली गोमंतकातील संगीत नाटके उपलब्ध आहेत. तथापि या नाटकांना परंपरेचे सातत्य नाही. याउलट १८४३ पासून पुढे मराठी रंगभूमीला आणि मराठी नाट्यसंगीताला सलग परंपरा लाभली आहे.
भावे यांच्या सीतास्वयंवर या नाटकातील संगीताचे स्वरूप सांगीतिक दृष्ट्या कीर्तनकाराच्या गायकीच्या स्वरूपाचे होते, कारण या नाटकात सूत्रधार संगीत प्रस्तुत करीत असे. भावेकालीन पौराणिक नाटकांतील बहुसंख्य पदांवर रागांचा नामनिर्देश आढळतो. शिवाय वृत्त-छंदात्मक पदरचनेचाही समावेश या नाटकातून होता. या पदांच्या गायनाचे स्वरूप कीर्तनकारांच्या गायनासारखे होते. शास्त्रीय संगीताचे आज जे स्वरूप आपल्यासमोर आहे त्यासारखे नसले, तरी ते परिष्कृत स्वरूपाचे संगीत होते. कानडी यक्षगान परंपरेतील नाट्यसंगीताचा रांगडेपणा नाहीसा करून भावे यांनी हे संस्कारित स्वरूप पुढे मांडले आणि म्हणूनच भावे कालखंडातील नाट्यसंगीत हे एक स्थित्यंतर मानले जाते. या स्वरूपाचे नाट्यसंगीत पौराणिक आख्यानाद्वारे १८८० पर्यंत, म्हणजे अण्णासाहेब किर्लोस्कर यांचे शाकुंतल रंगभूमीवर येईपर्यंत, मराठी रंगभूमीवर सादर केले गेले.
मराठी नाट्यसंगीताच्या दृष्टीने शाकुंतल रंगभूमीवर आल्यानंतर एका नवीन पर्वाला आरंभ झाला. किर्लोस्करांनी अवघी अडीच संगीत नाटके लिहिली; परंतु त्यांतील संगीताची जनमानसावर इतकी पकड बसली, की त्यानंतरची पंचवीस वर्षे ‘किर्लोस्करी संगीत’ असे नाट्यसंगीताचे वळण निश्चित झाले. किर्लोस्करी नाट्यसंगीताचे वैशिष्ट्य असे की ओव्या, लावणी, कीर्तन, टप्पा, ठुमरी, लोकगीते, स्त्रीगीते, कर्नाटकी संगीत इ. सर्व प्रकार या नाट्यसंगीतात हाताळले गेले आणि नाट्यसंगीताचा रसपरिपोष साधला गेला. बाळकोबा नाटेकर, मोरोबा वाघुलीकर, भाऊराव कोल्हटकर यांच्यासारखे चतुरस्र गायक नट किर्लोस्कर कंपनीला लाभले आणि त्यामुळे मराठी नाट्यसंगीताची वैभवशाली परंपरा निर्माण झाली. या नाट्यसंगीताने रागदारी संगीताची आवड व समज निर्माण करून मराठी रसिकांमध्ये उच्च अभिरुची निर्माण केली. किर्लोस्करी नाट्यसंगीताच्या पंचवीस वर्षांच्या कालावधीत यवतेश्वरकर, डोंगरे, पाटणकर इ. नाटककरांनी काही नवीन प्रयोग करून नाट्यसंगीतात भर टाकली. तथापि, मराठी रंगभूमीवर किर्लोस्करी वळणाच्या नाट्यसंगीताचेच वर्चस्व कायम राहिले. गोविंद बल्लाळ देवल यांनी नाट्यसंगीताची हीच परंपरा मृच्छकटिक, शारदा, शापसंभ्रम वगैरे नाटकांमधून पुढे चालविली. त्यामुळे जवळजवळ भाऊराव कोल्हटकर यांच्या निधनापर्यंत (१९०१) ही नाट्यसंगीताची परंपरा सलगपणे मराठी रंगभूमीवर टिकून राहिली.
किर्लोस्करयुगाच्या अखेरीस श्रीपाद कृष्ण कोल्हटकर यांनी उर्दू-पारशी रंगभूमीवरील संगीत मराठी रंगभूमीवर आणण्याचा प्रयत्‍न केला. चमत्कृतिजनक चाली, उडत्या चाली, मराठी नाट्यसंगीतात आणून एक नवीन नाट्यसंगीतपरंपरा निर्माण करणारा असा हा प्रयत्‍न ठरला. भाऊराव कोल्हटकर यांच्या निधनापर्यंत हा प्रयत्‍न प्रायोगिक स्वरूपाचा राहिला; परंतु पुढे १९०१ ते १९१० पर्यंत मात्र मराठी नाट्यसंगीतात कोल्हटकरी संप्रदायाचे नाट्यसंगीत सुरू झाले. याच काळात महाराष्ट्रात बाळकृष्णबुवा इचलकरंजीकर, अब्दुल करीमखाँ, अल्लादियाखाँ, रहिमतखाँ, नथ्थनखाँ वगैरे उत्तर हिंदुस्थानी घरंदाज नामांकित गवई स्थायिक झाले. मराठी रंगभूमीवरील संगीताच्या वाढत्या लोकप्रियतेमुळे गायक नटांनी संगीतातील आपले कौशल्य वाढविण्यासाठी या थोर कलावंतांचे शिष्यत्व पतकरले. परिणामत: १९०१ नंतर मराठी रंगभूमीवर शास्त्रीय संगीताच्या अंगाचे नाट्यसंगीत निर्माण झाले. मराठी नाट्यसंगीताचे स्वरूप शास्त्रीय संगीताकडे अधिक झुकले. तानबाजी आणि रागांतील रचनेच्या स्वरूपाच्या नाट्यसंगीताला १९०१ नंतरच्या काळात बहर आला.
भास्करबुवा बखले या चतुरस्र गायकाने १९०४ मध्ये किर्लोस्कर मंडळींचे गुरुस्थान स्वीकारले. त्यामुळे भास्करबुवांच्या तालमीत तयार झालेल्या गोविंदराव टेंबे यांनी मराठी नाट्यसंगीतात संगीत मानापमान नाटकाद्वारे एक नवीन प्रयोग पुढे मांडला. नानासाहेब जोगळेकर, बालगंधर्व यांच्यासारखे रसीले गायक आणि टेंबे यांच्यासारखा कल्पक, अभिजात संगीतातील सौंदर्यदृष्टी असलेला दिग्दर्शक लाभल्यामुळे संगीत मानापमानाने संगीताचे एक नवीन पर्व सुरू केले. अशा तऱ्हेने कीर्तन छापाचे संगीत मागे पडून, रागदारी संगीताचा ललित स्वरूपात वापर केलेले मनोरम असे नाट्यसंगीताचे स्वरूप १९१० नंतर निर्माण झाले आणि ते वैभवशाली अवस्थेत १९३३ पर्यंत टिकले. मराठी रंगभूमीवरील नाट्यसंगीताचा हा सुवर्णकाळ मानला जातो. गोविंदरावांनी ठुमरी बाज यानिमित्ताने रंगभूमीवर आणला.
मराठी रंगभूमीवर अनेक गायक नट या कालखंडात उदयाला आले आणि त्यांनी मोठा नावलौकिक मिळवला. अनेक संगीतदिग्दर्शकांना आपल्या कर्तृत्वाला वाव देण्याची संधी मिळाली. त्यायोगे मराठी नाट्यसंगीताच्या क्षेत्रात सर्व तऱ्हेने, सर्व स्वरूपात संगीताची सर्व अंगे हाताळली गेली. उत्कृष्ट चालींची निवड, निरनिराळ्या गवयांच्या गायनातील सौंदर्यस्थळे हेरून त्यांच्या वापराचे दाखविलेले कौशल्य, नवीन स्वरचना निर्माण करणाऱ्या रचनाकारांचे कसब या सर्व गोष्टींमुळे मराठी नाट्यसंगीत १९१०–३३ या काळात इतके समृद्ध झाले, की नाट्यसंगीत हा एक नवीन संगीतप्रकार संगीतक्षेत्रात प्रस्थापित झाला. बालगंधर्व, केशवराव भोसले, मा. दीनानाथ, मा. कृष्णराव, गोविंदराव टेंबे अशा अनेक नावाजलेल्या कलावंतांचे साहाय्य आणि त्याच संगीत स्वरूपाच्या मागे जाणारी अशी एक नाट्यसंगीताची परंपरा निर्माण झाली आणि ती आजतागायत मराठी रंगभूमीवर अस्तित्वात आहे.
रागदारी अभिजात संगीत स्वरूपाच्या नाट्यसंगीताला निराळे वळण देणारे नाट्यसंगीताचे स्वरूप १९३३ नंतर श्री. वि. वर्तकांच्या आंधळ्यांची शाळा या नाटकाद्वारे मराठी रंगभूमीवर अवतरले. या नाट्यसंगीताची जात भावगीत गायनाची होती. आजच्या सिनेसंगीतापेक्षा भारदस्त, परंतु अभिजात नाट्यसंगीतापेक्षा ललित आणि सुगम वळणाचे म्हणजेच भावगीत वळणाचे हे नाट्यसंगीत होते.
१९३० नंतर आलेल्या चित्रपटांतील संगीताने रागदारी वळणाच्या नाट्यसंगीताला धक्का दिला. त्यामुळे ललित स्वरूपाचे, भावगीत वळणाचे नाट्यसंगीत मराठी रंगभूमीवर साधारणपणे १९५६ पर्यंत लोकप्रिय राहिले. अत्रे, रांगणेकर, वरेरकर इ. तत्कालीन नाटककारांच्या नाटकांतून भावगीत वळणाचेच नाट्यसंगीत आढळते.
मराठी रंगभूमीवर १९५५-५६ नंतर जुन्या वैभवशाली नाट्यसंगीताचे पुनरुज्‍जीवन करण्याचा प्रयत्‍न झाला. त्यानंतर दहा वर्षांत जुन्या वैभवशाली युगाच्या स्मृती देणारे नाट्यसंगीत पंडितराज जगन्नाथ, मत्स्यगंधा, मंदारमाला, सुवर्णतुला इ. नवीन नाटकांतून तसेच रंगभूमीच्या सुवर्णकाळात गाजलेल्या नाटकांच्या प्रयोगांतून सादर करण्याचे प्रयत्‍न केले गेले.
साधारणपणे १९६५ नंतर नाट्यसंगीताच्या सौंदर्यमूल्यांबद्दल, त्याच्या आवश्यकतेबद्दल, त्याच्या स्वरूपाबद्दल विशेष लक्ष पुरविले जाऊ लागले. त्यामुळे नाट्यसंगीतात जुनी परंपरा राखणारे व नवीन प्रयोगांचा स्वीकार करणारे, असे संमिश्र संगीताचे स्वरूप पुढे आले आहे. ययाती आणि देवयानी, कट्यार काळजात घुसली, धन्य ते गायनी कळा, मीरा मधुरा, हे बंध रेशमाचे वगैरे अभिजात संगीत स्वरूपाची नाटके आणि लेकुरे उदंड जाहली, अजब न्याय वर्तुळचा, घाशीराम कोतवाल, माता द्रौपदी, देवाजीने करूणा केली इ. आधुनिक संगीताचे व लोकगीतांचे प्रकार हाताळणारी नाटके अशी दुहेरी नाट्यसंगीतपरंपरा निर्माण झाली. पं. जितेंद्र अभिषेकी यांचे यासंदर्भातील योगदान भरीव आणि महत्त्वाचे आहे. जुन्या-नव्याचा मनोहारी संगम या निमित्ताने रसिकांना ऐकायला मिळाला.
सारांश, मराठी नाट्यसंगीताच्या विविध स्थित्यंतरांकडे दृष्टिक्षेप टाकला, तर गेल्या दीडशे वर्षांत महाराष्ट्रातील प्रादेशिक संगीतापासून प्रेरणा घेऊन निर्माण झालेले, शास्त्रीय संगीतातून प्रेरणा घेऊन निर्माण झालेले, चित्रपट संगीत व पाश्चात्त्य संगीत यांपासून प्रेरणा घेतलेले सर्व समावेशक असे हे नाट्यसंगीताचे स्वरूप आहे. मराठी नाट्यसंगीताची ही परंपरा सलगपणे टिकून राहिली.
संदर्भ : जोशी, बाबूराव, संगीताने गाजलेली रंगभूमी, पुणे, १९७४.
समीक्षक : सुधीर पोटे
