बाझेडो, योहान बेर्नहार्ट : (११ सप्टेंबर १७२३–२५ जुलै १७९॰). जर्मन शिक्षणशास्त्रज्ञ. त्यांचा जन्म हँबर्ग (प. जर्मनी) येथे झाला. त्यांचे शिक्षण हँबर्ग व लाइपसिक येथे झाले. बाझेडो यांनी १७४९–१७५२ या काळात हॉल्स्टाइन येथे शिक्षक म्हणून आणि १७५३–१९६१ या काळात सॉर (डेन्मार्क) येथील अकादमीत प्राध्यापक म्हणून काम केले. नंतर त्यांची बदली आल्तोना (प. जर्मनी) येथे होऊन ते १७६१–१७६८ या काळात तेथे कार्यरत होते.
बाझेडो यांनी झां झाक रूसो (Jean-Jacques Rousseau) यांच्या एमिल (१७६२) या ग्रंथाने प्रभावित होऊन शिक्षणात मूलग्राही बदल घडविण्याचा प्रयत्न केला. त्यांनी प्राथमिक शिक्षणपद्धतीवर एलीमेंटरवेर्क नावाचा ग्रंथ लिहिला. या ग्रंथाचा स्थूलमानाने आशय खालीलप्रमाणे : लहान मुलांना शब्द आणि वस्तू यांच्या साहाय्याने शिक्षण देण्यात यावे; शिक्षणाची पद्धत अनुभवांवर आधारित असावी; लहान मुलांना निसर्गातून देता येईल असे ज्ञान द्यावे; त्याचप्रमाणे त्यांना तर्क, नीतिज्ञान व सामाजिक कर्तव्ये यांचेही शिक्षण द्यावे.
बाझेडो यांच्या चळवळीला सामान्यत: ‘लोककल्याणकारी चळवळ’ मानले जाते. त्यांच्या वरील ग्रंथाने शिक्षणक्षेत्रात मोठीच खळबळ उडवून दिली आणि एक श्रेष्ठ लोककल्याणकर्ता असे त्यांना मानण्यात येऊ लागले. बाझेडो हे विचारवंत असले, तरी त्यांच्याजवळ व्यवस्थापनकौशल्ये नव्हते. ते स्वभावाने चंचल व भांडखोर होते. त्यांच्या विचारावर कोमेनियस, लॉक आणि रूसो यांच्या दृष्टिकोनांचा प्रामुख्याने परिणाम झाला. ‘रूसो यांच्या मतांचा खराखुरा पुरस्कर्ता’ असेच बाझेडो यांचे वर्णन केले जाते. त्यांनी लहान मुलांच्या शिक्षणाबद्दल जी विचारप्रणाली मांडली, ती अमलात आणण्यासाठी ‘Philanthropinum’ म्हणजेच लोककल्याणकारी नावाची शाळा सुरू केली. या शाळेमध्ये तरुणांना मानवतावादी शिक्षण दिले जाई. श्रीमंतांच्या मुलांना सुखी जीवनाचे आणि इतरही दृष्टीने उपयुक्त असे शिक्षण, तर गरिबांच्या मुलांना कष्ट करून पोट भरता येईल या प्रकारचे शिक्षण देणे या शाळेचे उद्दिष्ट होते; मात्र शाळेत पाठ्यपुस्तकांची व शारीरिक शिक्षणाची आवश्यकता आहे; शिक्षण हे धर्मपीठांच्या (Church) नियंत्रणापासून मुक्त असावे; ज्यू, कॅथलिक, प्रॉटेस्टंट इतकेच नव्हे, तर ज्यांचा कोणत्याच धर्मपंथावर विश्वास नाही, अशांनाही आपल्या शाळेत प्रवेश असावा; शिक्षणाच्या बाबतीत शासनाचे नियंत्रण धर्मसत्तेच्या नियंत्रणापेक्षा वरचे असावे, असे बाझेडो यांचे मत होते. त्यांच्या या मतामुळे शिक्षणावर राज्यसत्तेचे नियंत्रण असावे, हे मत ग्राह्य मानण्यात येऊ लागले.
बाझेडो यांच्या लिखाणाने शिक्षणविषयक सुधारणेला मोठीच चालना लाभली. शिक्षणात नेमकी सुधारणा कोणती पाहिजे, हे त्यांनी मांडले. इतकेच नव्हे, तर ते प्रतिपादन आचरणात कसे आणावयाचे, हेही दाखवून दिले. त्यामुळे पुढील काही वर्षांत बाझेडो यांच्या पद्धतीप्रमाणे अनेकांनी जर्मनीत शाळा काढल्या व त्यांनी काढलेल्या शाळेसारख्या शाळा पुढील अनेक वर्षांत जर्मनी आणि स्वित्झर्लंमध्ये पसरल्या. बाझेडो यांच्या काळापूर्वी शाळेचे व्यवस्थापन अत्यंत कमकुवत असून त्यावर धर्मसत्ता आणि राज्यसत्ता या दोहोंचे नियंत्रण होते. शाळेमध्ये वास्तववादी शिक्षण आणि शारीरिक शिक्षण यांचा अंतर्भाव करावा, असे त्यांचे मत होते. त्यांच्या कार्यात पुढील उणिवा होत्या : बाझेडो यांनी काढलेल्या शाळा मुख्यत: स्वभावदोषांमुळे बंद कराव्या लागल्या. शालेय व्यवस्थापनातील उणिवाही काही अंशी त्यास कारणीभूत ठरल्या. त्याचप्रमाणे शिक्षणामध्ये नव्याने उदयास आलेल्या मानवतावादामुळे बाझेडो यांच्या उपयुक्ततावादास मोठाच विरोध होऊ लागला. या प्रकारे त्यांच्या विचारप्रणालीत व प्रयोगात काही दोष असले, तरी त्यांच्या कार्यप्रणालीचा उपयोग करून योहान हाइन्‍रिक पेस्टालॉत्सी (Johann Heinrich Pestalozzi) हर्बर्ट स्पेन्सर (Herbert Spencer)आणि फ्रीड्रिख फ्रबेल (Friedrich Fröbe) यांसारख्या तत्त्ववेत्त्यांनी शिक्षणसुधारणेत मोठी भर घातली. अवलोकन व अनुभव यांवर शिक्षणाची उभारणी केली जावी, असे पूर्वकालीन वास्तववादी तत्त्वज्ञांच्या मतांशी जुळणारे त्यांचे मत होते. ते स्थानिक परिसराच्या अभ्यासापासून भूगोल विषयाचा आरंभ करी. लॅटिन भाषा ते एखाद्या रोमन नागरिकाप्रमाणे सहजपणे बोलत असे. निसर्गनिरीक्षणाबरोबरच शारीरिक आणि हस्तव्यवसायांचे शिक्षण त्यांच्या शाळांतून दिले जाई. प्राथमिक शिक्षणाची एक नवीन पद्धती त्यांनी सुरू केली. मुलांचा संबंध केवळ शब्दांशी न राखता शक्यतो खऱ्याखुऱ्या वस्तूंशी त्यांचा संबंध आणून त्यांचा बौद्धिक विकास साधणारी ही पद्धती होती.
बाझेडो यांनी देसौ येथे स्थापिलेल्या आदर्श शाळेचा लोकांवर फारच प्रभाव पडला. या आदर्श शाळेत विद्यार्थ्यांचे तीन गट असत : (१) श्रीमंतांची मुले, (२) गरीब, पण हुशार मुले, (३) गरीब आणि मंद मुले. अशाच शाळा सर्वत्र सुरू करण्यात येऊ लागल्या. रूसो आणि कोमीनिअस यांचे विचार शिक्षणपद्धतीत राबविण्यात आले. मुलाला मूल समजून शिकविले पाहिजे; त्यास प्रशिक्षण व मार्गदर्शन करायला हवे; त्याच्या सहजप्रवृत्तींना दडपून न टाकता अभ्यासक्रमात विचार व शब्द यांच्यापेक्षा अनुभव व वास्तवता यांस स्थान देण्यात यावे; प्रत्यक्षानुभव, खेळ आणि संभाषण यांना शिक्षणपद्धतीत फार महत्त्व आहे, असा बाझेडो यांचा दृष्टिकोन होता. लोकशिक्षणाची एक पर्यवेक्षी समिती असावी व तिने दोन प्रकारच्या शाळांचे संचालन करावे : एक, रीतसर पाठशाळेत जाणाऱ्या मुलांच्या शाळा आणि दोन, सामान्यजनांच्या मुलांच्या शाळा. त्यांची ही शैक्षणिक चळवळ जर्मनी व स्वित्झर्लंमध्ये खूप फोफावली.
बाझेडो यांचे विचार स्वतंत्र असून तत्त्वधारा बेकन, कोमीनिअस आणि रूसो यांच्या तत्त्वप्रणालींशी जुळणारी होती. जर्मन भाषेत त्यांच्यासंबंधी बरेच ग्रंथ उपलब्ध आहेत. स्वभावामुळे त्यांचे धर्मपीठाशी कधीच पटले नाही. त्यांनी शिक्षणपद्धतीत प्रायोगिक पद्धती व शिक्षकांचे प्रशिक्षण या तत्त्वांचा अवलंब केला.
बाझेडो यांचा मॅग्डेबर्ग (पू. जर्मनी) येथे मृत्यू झाला.
समीक्षक – संतोष गेडाम
Discover more from मराठी विश्वकोश
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
