स्ट्राँशियम या धातूचे सल्फेट प्रकारात असलेले निसर्गातील प्रमुख व सर्वांत विपुल आढळणारे खनिज. याच्या आकाशी निळसर रंगछटामुळे याला लॅटीन भाषेतील Celestial; म्हणजे आकाश या अर्थाने हे नाव मिळाले आहे. याचे स्फटिक द्विप्रसूच्याकार, समचतुर्भुजी व सामान्यपणे वडीसारखे असून ते बराइट या खनिजाच्या स्फटिकांसारखे असतात. सेलेस्टाइन (सेलेस्टाइट) संहत, तंतुमय व कणमय रूपांतही आढळते. पाटन (001) परिपूर्ण, (210) चांगले; रंगहीन वा पांढरे, बहुधा आकाशी निळसर, कधीकधी तांबूस; कस पांढरा; चमक काचेसारखी; कधीकधी मोत्यासारखी; कठिणता ३—३.५; वि. गु. ३.९५—३.९७; भंजन खडबडीत; पारदर्शक ते दुधी काचेप्रमाणे पारभासी. रा. सं. SrSO4 (स्ट्राँशियमच्या जागी विविध प्रमाणात बेरियम आलेले असते). अशा प्रकारे बराइट (BaSO4) व सेलेस्टाइन यांचे श्रेणीभवन (Gradation) झालेले असते. कदाचित सेलेस्टाइनला ज्योतीचा स्पर्श झाल्यास ते तडतडते व वितळून मोत्यासारखा पांढरा थेंब बनतो. तप्त व संहत अम्ले किंवा अल्कली कार्बोनेट विद्राव यांच्यात सेलेस्टाइन सावकाशपणे विरघळू शकते, तसेच बराइटपेक्षा त्याचे वि. गु. कमी असते.
बराइटपेक्षा कमी सामान्य असलेले सेलेस्टाइन गाळाच्या खडकांत विशेषत: डोलोमाइट, डोलोमाइट – चुनखडक व वालुकाश्म (Dolomite, Dolomitic Limestone & sandstone) या खडकांत आढळते. जलतापीय खनिज शिरा व अल्पसिकत (सिलिकेचे प्रमाण कमी असलेल्या) ज्वालामुखी खडकांतील पोकळ्यांमध्ये अस्तरांच्या रूपांतही सेलेस्टाइन आढळते. तसेच ते सामान्यपणे कॅल्साइट, डोलोमाइट, जिप्सम, हॅलाइट, गंधक व फ्ल्युओराइट यांच्याबरोबर शिशाच्या धातुक (कच्च्या रूपातील धातूच्या) शिरांत मलखनिज म्हणून आढळते.
सिसिली (इटली), ब्रिस्टॉल (इंग्लंड) व चेकोस्लोव्हाकिया येथे सेलेस्टाइनचे सुंदर स्फटिक विपुलपणे आढळतात. यांशिवाय ते मेक्सिको, अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने (ओहायओ, कॅलिफोर्निया, टेक्सस इ.) व स्वित्झर्लंड या ठिकाणी आढळते. अमेरिकेत ते सर्वाधिक आढळते, मात्र तेथे ते ब्रिटन व मेक्सिको येथून आयात करतात. भारतात केरळमधील तिरुचिरापल्ली जिल्ह्यात सेलेस्टाइन आढळते. मात्र भारतात त्याचा औद्योगिक उपयोग होत नाही.
सेलेस्टाइन स्ट्राँशियम धातूचा मुख्य स्रोत असून त्यापासून स्ट्राँशियमची लवणे व संयुगेही तयार करतात. ते शोभेच्या दारूकामात वापरण्यात येणारे स्ट्राँशियम नायट्रेट तयार करण्यासाठी वापरतात. कारण त्याच्यामुळे क्रिमझन लाल रंगाचा प्रकाश निर्माण होतो. दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात मार्गदर्शन व संदेश देणाऱ्या तेजोरेषा आकाशात निर्माण करण्यासाठी सेलेस्टाइनला असाधारण मागणी आली होती. बीटापासून साखर बनविताना परिष्करण (शुद्धीकरण) करण्यासाठी, छिद्रणासाठी वापरण्यात येणाऱ्या चिखलाचे वजन वाढविण्यासाठी तसेच मृत्तिका उद्योग, औषधे, त्वचेवरील केस काढण्याची रसायने, रंगलेप इत्यादींमध्ये सेलेस्टाइनचा प्रत्यक्षाप्रत्यक्ष उपयोग होतो.
समीक्षक : श्रीनिवास वडगबाळकर
