सजीवांच्या वर्गीकरणासाठी रॉबर्ट व्हिटेकर (Robert Whittaker) यांनी प्रतिपादित केलेल्या पंचसृष्टींपैकी (मोनेरा, प्रोटिस्टा, फंजाय/कवक, प्राणी आणि वनस्पती) ही एक सृष्टी आहे. या सृष्टीत कवके किंवा बुरशी यांचा समावेश होतो.
आढळ : सामान्यत: ही कवके कुजणारी फळे, पाव, शिळी भाकरी, लाकूड इ. वस्तूंवर ओलसर व दमट हवामानात तसेच मृत किंवा जैव पदार्थ यांवर वाढतात.
संरचना : त्यांचे शरीर कवकतंतूंनी (Mycelium filament) बनलेले असून त्याद्वारे ते अन्न मिळवितात. कवक पेशीभित्तिका कायटीनची बनलेली असते. पेशीमध्ये केंद्रकासारखा गोलाकार पुंज असून तो पेशीच्या सर्व क्रियांवर नियंत्रण ठेवतो.
कवक सृष्टीचे स्थान वनस्पती सृष्टी व प्राणी सृष्टीच्या बरोबरीचे असण्यामागे काही महत्त्वाची कारणे आहेत. प्राणी सृष्टीतील जैवबहुवारिक (Biopolymer) विघटक विकरे कवक सृष्टीत आहेत. बहुवारिकांच्या विघटकाचा त्यांच्या अन्नात समावेश होतो. कवक सृष्टीतील सजीवांमध्ये पचनसंस्था नाही; परंतु, मुक्त केलेल्या अन्नामधून कवकतंतू ऊर्जा मिळवतात. कवकातील कर्बोदके (कार्बोहायड्रेटे) ग्लायकोजेनच्या स्वरूपात साठवली जातात.
प्रजनन : कवकांमध्ये अलैंगिक प्रजनन विबीजुक (Conidia) किंवा कवकतंतू विभाजनाने होते. कवकतंतूचे जेवढे तुकडे होतील तेवढी नवी कवके तयार होतात. विबीजुके योग्य स्थळी पोहोचली म्हणजे त्यांची नव्या कवकांमध्ये वाढ होते. कवकाच्या ज्या भागावर बीजाणू लटकलेले असतात, त्यास बीजाणू धारक (Fruit body) असे म्हणतात. हे बीजाणू गोलसर पुंजाप्रमाणे असून बीजाणू धारकापासून सुटे होऊन ते हवा, माती व इतरत्र सगळीकडे आढळून येतात.
लैंगिक प्रजननात पुंबीजुके व मादी बीजुके एकत्र येण्याने जनुकीय भागाची पुनर्रचना होते. काही कवकांमध्ये पिढी एकांतरणाने जीवनक्रम पूर्ण होतो.
वर्गीकरण : सन २०१८ पर्यंत कवक सृष्टीतील सु. ७२,००० जातींचे वर्गीकरण करण्यात आले आहे. कवकाचे पुढील पाच वर्गांत वर्गीकरण करण्यात येते : (१) बॅसिडिओमायकोटा, (२) ॲस्कोमायकोटा, (३) ग्लोमेरोमायकोटा, (४) झायगोमायकोटा व (५) ड्यूटेरोमायकोटा.
(१) बॅसिडिओमायकोटा : (Basidiomycota; Club Fungi). कवकांच्या निरनिराळ्या वर्गांपैकी हा सर्वांत प्रगत वर्ग आहे. यातील बहुसंख्य कवके मृतोपजीवी असून ती कार्बन चक्रामध्ये महत्त्वाचे कार्य करतात. ही कवके माती, झाडांचा पालापाचोळा तसेच वनस्पतींच्या अवयवांवर वाढतात. यांच्या तंतुयुक्त भागाला कवकजाल असे म्हणतात. या कवकांमध्ये लैंगिक प्रजोत्पादन होत नाही; परंतु पिढ्यांचे एकांतरण घडून येते. अलैंगिक प्रजनन बीजाणूंमार्फत होते. हे बीजाणू बीजाणुधानीत (Sporangium) तयार होतात.
या वर्गामध्ये प्रामुख्याने अळिंबी (Mushrooms), ब्रॅकेट फंजाय (झाडांच्या, इमारतीच्या लाकडांवर म्हणजेच आधारक पृष्ठाशी बहुधा काटकोनात वाढणारी कवके), कंदुक कवक किंवा पफबॉल (Puff ball) यांचा समावेश होतो. अळिंबीच्या १२,००० हून अधिक जाती असून त्यांतील काही अत्यंत विषारी आहेत, तर काही खाण्यासाठी मुद्दाम वाढवल्या जातात.
बॅसिडिओमायकोटा वर्गातील कवकांच्या काही जाती वनस्पतींच्या रोगाचे कारक आहेत. उदा., पक्सिनिया ग्रॅमिनिस ट्रिटिसाय या कवकामुळे गहू पिकावर तांबेरा (Wheat-rust causing puccinia) हा रोग पडतो.
(२) ॲस्कोमायकोटा : (Ascomycota; Sac Fungi). या वर्गातील कवके ही एकोद्भवी (Monophyletic) असून कवकांच्या एकूण जातींच्या ७५ % इतक्या प्रमाणात आढळतात. ॲस्कोबीजाणुनिर्मिती हे या कवकांचे वैशिष्ट्य आहे. यात लैंगिक पुनरुत्पादनाने ॲस्कस या पिशवीत बीजाणूंची निर्मिती होऊन त्यांचे जीवनचक्र पूर्ण होते.
ॲस्कोमायकोटा या वर्गातील काही कवके उपयुक्त आहेत. उदा., प्रथिनांचे प्रमाण जास्त असल्यामुळे पाव तयार करण्यासाठी तसेच भरपूर जीवनसत्त्वे असल्यामुळे अल्कोहॉल निर्मितीत उपउत्पादक म्हणून यीस्टचा (Saccharomyces) उपयोग केला जातो. पेनिसिलियमापासून (Penicillium chrysogenum) पेनिसिलीन हे प्रतिजैवक (Antibiotic) मिळते, तर मोरेल्स आणि ट्रफल्स ही कवके मऊ व स्वादिष्ट असल्यामुळे खाण्यासाठी वापरतात.
(३) ग्लोमेरोमायकोटा : (Glomeromycota; arbuscular mycorrhizal fungi). या वर्गातील कवकांच्या जवळजवळ १५० जाती असून प्राथमिकतः बीजाणूंच्या आकारानुसार त्यांचे १० प्रजातींमध्ये वर्गीकरण केले आहे. यातील काही जाती वनस्पतींच्या मुळांवर वाढतात. त्यांना मूलकवक म्हणतात. त्यांच्या साहचर्यामुळे मुळावर गाठी तयार होतात. ही कवके आणि वनस्पती यांमध्ये सहजीवन आढळून येते. वनस्पतींपासून या कवकांना कार्बोहायड्रेट (कर्बोदके) मिळतात. ही कवके मुळांवाटे फॉस्फेट व इतर खनिजे वनस्पतींना पुरवितात. भूपृष्ठावरील परिसंस्थांच्या कार्यातहीही कवके उपयुक्त आहेत. त्यांच्यात अलैंगिक प्रजननाने बीजाणू तयार होतात. हे बीजाणू आकाराने मोठे व बहुकेंद्रकी असून कवकतंतूवर सहसा पट्टे नसतात.
(४) झायगोमायकोटा : (Zygomycota; zygote fungi). या वर्गातील कवकांच्या सुमारे १,०६० प्रजाती असून त्यांना संयुग्मी कवके असेही म्हणतात. ही कवके गोड्या पाण्यात आणि ओलसर लाकूड किंवा वनस्पतींच्या अवयवांवर विशेषतः खराब झालेल्या स्ट्रॉबेरी आणि इतर शर्करायुक्त फळे यांच्यावर शीघ्र गतीने वाढतात. यांची वाढ कापसाप्रमाणे किंवा मखमलीसारखी वसाहतींच्या स्वरूपात होते. कवकजाल बहुकेंद्रकी (Coenocytic) व पटहीन (Aseptate) असते. लैंगिक पुनरुत्पादनात संयुक्त बीजाणू तयार होतात. त्यांना युग्माणू (Zygospore) म्हणतात. उदा., म्यूकोरेल्स (Mucorales), ऱ्हायझोपस (Rhizopus), अल्ब्युगो (Albugo).
(५) ड्यूटेरोमायकोटा (Deuteromycota; Imperfect Fungi) : या वर्गातील कवकांमध्ये अलैंगिक किंवा शाखीय प्रजननाच्या पूर्णावस्था आढळत नसल्याने सामान्यत याला अपूर्ण कवक (इंपरफेक्ट फंजाय) असे म्हणतात. या वर्गातील कवके ही शवोपजीवी असून ती जमिनीत राहतात आणि मुळांवाटे वनस्पतींत प्रवेश करतात आणि वाढतात. या कवकांमुळे वनस्पतींना रोग होतात. उदा., कापूस व तंबाखू या पिकावरील मूळकूज.
संदर्भ :
1. https://www.pmfias.com/five kingdom classification
2. Macropaedia The New Encyclopaedia Britannica, 26, U.S.A., 2007.
3. McGrawHill Encyclopaedia of Science and Technology, Vol. 14 (10th ed),New York, 2007.
समीक्षक : मद्वाण्णा, मोहन
Discover more from मराठी विश्वकोश
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
