(प्रस्तावना) पालकसंस्था : अभियांत्रिकी महाविद्यालय, पुणे | समन्वयक : पी. आर. धामणगावकर | संपादकीय सहायक : पल्लवी नि. गायकवाड
बदल हा सृष्टीचा नियम आहे. प्राचीन व सुस्थापित असून ही मूलभूत अभियांत्रिकी शास्त्र यास अपवाद नाही. तंत्रशास्त्रातील क्रांतीने संपूर्ण जगाचा ताबा घेतला आहे. नवनवीन शोध लागत आहेत. काही दशकांपूर्वी असलेले ज्ञान, माहिती कालबाह्य होत आहे. हा बदल बहुआयामी आहे.विश्वकोशात उपलब्ध असलेल्या माहितीत कालानुरूप बदल करून जिज्ञासूंसाठी ती पुनः उपलब्ध करून देण्याची गरज आहे. तसा प्रामाणिक प्रयत्न या विश्वकोशात केला आहे. विश्वकोश हा उच्च दर्जाचा संदर्भ ग्रंथ असून ह्यामुळे शिक्षण, प्रशिक्षण आणि संशोधन क्षेत्रात बहुमोल सहकार्य होईल.

यांत्रिक अभियांत्रिकी (मेकॅनिकल इंजिनिअरिंग) ही एक व्यावसायिक अभियांत्रिकी शाखा आहे, ज्यात भौतिकशास्त्रातील अभिकल्प, उत्पादन आणि यांत्रिक प्रणालींची देखभाल तत्त्वेव उपयोग यांचा समावेश होतो. यासाठी यांत्रिकी, गतिशास्त्र, ऊष्मागतिकी (थर्मोडायनॅमिक्स ) आणि ऊर्जाशास्त्र यांसारख्या मूलभूत संकल्पनांचे सखोल आकलन आवश्यक आहे. या संकल्पनांचा व मूलभूत विज्ञानातील इतर तत्‍त्वांचा यांत्रिक अभियंते स्वयंचल वाहने, विमाने, उष्णता व शितलता निर्माण करणारी प्रणाली, औद्योगिक उपकरणे व यंत्र सामग्री इत्यादींचे अभिकल्प (डिझाईन) बनविण्यासाठी आणि विश्लेषणासाठी वापर करतात. यांत्रिक अभियांत्रिकी ज्यावर आधारित आहे असे अनेक मूलभूत विषय व इतर संलग्न विषयकालानुरूप विकसित होत आहेत. या मूलभूत विषयां व्यतिरिक्त प्रगत तंत्रज्ञानामुळे निर्माण झालेले विषय जसे उष्णता आणि वस्तुमानस्थानांतरण, संगणकशास्त्र, यंत्रमानवशास्त्र, इंधनशास्त्र, ज्वलनशास्त्र, स्वयंचलवाहनशास्त्र, कंपन अभियांत्रिकी, रॅपिडप्रोटोटायपिंग, कॅड/कॅम, संगणक साहाय्यभूत अभियांत्रिकी (CAE) इत्यादींचे देखील महत्‍त्व वाढले आहे.

हा विश्वकोश म्हणजे यांत्रिक व स्वयंचल अभियांत्रिकीचा संक्षिप्त परंतु व्यापक माहिती स्रोत आहे. याविश्वकोशातील माहिती जरी समजण्यास सोप्या व सुलभ भाषेत असली तरी शिक्षणतज्ज्ञ, शास्त्रज्ञ, संशोधक यांना हवी असलेली सखोल माहिती देण्यास समर्थ आहे. सर्व साधारण विद्यार्थी ही सहज शोधन करू शकेल अशा रीतीने या विश्वकोशातील माहितीची रचना केली आहे. हे करत असताना त्याची नैसर्गिक जिज्ञासा जागृत होऊन त्याने यांत्रिक अभियांत्रिकीतील विविध विषय भागांची रोमहर्षक सफर स्वयंस्फूर्तीने करावी असाही प्रयत्न आहे. ह्यातील सचित्र स्पष्टीकरणे वाचकाचे कुतुहूल शमविण्यास मदत करतील. सुस्पष्टता, अचूकता व परिपूर्णता यांसाठी काळजीपूर्वक पुनर्विलोकन केलेला हा यांत्रिक व स्वयंचल अभियांत्रिकीचा हा विश्वकोश उत्कृष्टतेचा मानदंड ठरावा असा प्रयत्न केला आहे.

अन्वस्तीय सौरचूल (Parabolic Solar Cooker)

अन्वस्तीय सौरचूल (Parabolic Solar Cooker)

सूर्याकडून प्रेषित होणाऱ्या विद्युत चुंबकीय तरंगांच्या (Electromagnetic waves) रूपातील ऊर्जेला सौरऊर्जा असे म्हणतात. हे तरंग जेव्हा एखाद्या वस्तूवर (matter), घन ...
उष्णता विनिमयक (Heat Exchanger)

उष्णता विनिमयक (Heat Exchanger)

दोन द्रव पदार्थांमध्ये उष्णतेचा विनिमय करण्यासाठी वापरण्यात येणाऱ्या उपकरणाला उष्णता विनिमयक असे म्हटले जाते. ज्यावेळी एका पदार्थाचे तापमान वाढविले जाते ...
उष्णता संक्रमणाचे प्रकार  (Types of Heat Transfer)

उष्णता संक्रमणाचे प्रकार (Types of Heat Transfer)

उष्णता संक्रमणाचे (परिवहनाचे) मुख्यत्वे तीन प्रकार आहेत : (१) संवहन, (२) संनयन किंवा अभिसरण, (३) प्रारण. आ. उष्णता संक्रमणाचे मुख्य ...
ऊष्मागतिक शास्त्र (Thermodynamics)

ऊष्मागतिक शास्त्र (Thermodynamics)

ऊष्मागतिक शास्त्र हे उष्णता आणि यांत्रिक कार्य यांच्या परस्परसंबंधीचे शास्त्र आहे. उष्णतेचे यांत्रिक ऊर्जेत आणि यांत्रिक ऊर्जेचे उष्णतेत रूपांतर होत ...
ऊष्मागतिक शास्त्राचे नियम (Rules of Thermodynamics)

ऊष्मागतिक शास्त्राचे नियम (Rules of Thermodynamics)

ऊष्मागतिक शास्त्राचा शून्यावा नियम : जर दोन प्रणाल्या एका तिसऱ्या प्रणाली सोबत औष्णिक समतोल साधत असतील, तर त्या दोन प्रणाल्या ...
चार धावी पेट्रोल एंजिनाचे कार्य (Working of four stroke petrol engine)

चार धावी पेट्रोल एंजिनाचे कार्य (Working of four stroke petrol engine)

अंतर्ज्वलन ( Internal combustion) एंजिनाच्या  ज्वलन कक्षातील( combustion chamber) दट्ट्या ( piston) सतत वर खाली  होत  असतो . जेव्हा दट्ट्या ...
तापमापन (Thermometry)

तापमापन (Thermometry)

तापमान हे पदार्थाचा गरमपणा किंवा थंडपणा यांची पातळी मोजण्याचे प्रमाण आहे. तापमान हा पदार्थाचा तुलनात्मक गुणधर्म आहे. उदाहरणार्थ, एखाद्या माणसाला ...
पाणचक्की (Water Turbine)

पाणचक्की (Water Turbine)

जलप्रेरित यंत्रांचे साधारणत: पंप, चक्की (turbine) व जल परिवाहक यंत्रे असे वर्गीकरण केले जाते. ज्या यंत्राद्वारे उंचावर असलेल्या जलसाठ्याच्या स्थितिज ...
बाष्पपात्र (Boiler)

बाष्पपात्र (Boiler)

एक बंद पात्र ज्यामध्ये पाण्याला किंवा इतर द्रव पदार्थाला उष्णता दिली असता त्याचे वाफेत किंवा बाष्पात रूपांतर होते, अशा पात्राला ...
बॅबकॉक व विलकॉक्स बाष्पित्र (Babcock and Wilcox Boiler)

बॅबकॉक व विलकॉक्स बाष्पित्र (Babcock and Wilcox Boiler)

आ. बॅबकॉक व विलकॉक्स बाष्पित्र : (१) कोळशाचे नरसाळे, (२) अखंड विस्तव जाळी (क्षेपक), (३) हवा पुरवठा कोठी, (४) राखोडे, ...
रेनॉल्ड्स अंक (Reynolds number)

रेनॉल्ड्स अंक (Reynolds number)

द्रायूयामिकी (fluid mechanics) ह्या शाखेमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या अनेक महत्त्वाच्या अपारिमाणिक (non-dimensional) अंकांपैकी हा एक अतिशय महत्त्वाचा अंक आहे. रेनॉल्ड्स अंकाची ...
लोहयंत्र बाष्पित्र (Locomotive Boiler)

लोहयंत्र बाष्पित्र (Locomotive Boiler)

लोहयंत्र बाष्पित्र : १) धुराडे (Chimney), (२) अधितापित बाष्प निर्गमन (Superheated steam outlet), (३) द्वार (Door), (४) धूम्र कुपी (Smoke ...
सुलभ अनुलंब बाष्पित्र (Simple Vertical Boiler)

सुलभ अनुलंब बाष्पित्र (Simple Vertical Boiler)

सुलभ अनुलंब बाष्पित्रास  दंडगोलाकृती अनुलंब कुपी असते. या कुपीत दंडगोलाकृती ज्‍वलनकोठी (firebox) असते. या ज्‍वलनकोठीच्या वरील बाजूस एक अनुलंब नलिका ...
PE

स्थिर प्रवाह ऊर्जा समीकरण (Equation of constant flow energy)

प्रत्यक्ष व्यवहारातील अनेक समस्यांमध्ये यंत्रामधून किंवा एखाद्या ऊपकरणाच्या भागातून वाहणाऱ्या द्रव्याची गती वेळेनुसार बदलत नसेल तर त्या प्रवाहाला स्थिर प्रवाह ...