अशोक, आपटा, गुलमोहर इत्यादींचा समावेश असलेल्या सीसॅल्पिनिऑइडी या फुलझाडांच्या उपकुलातील वनस्पती. ही बहुवर्षायू वनस्पती मोठी आणि काटेरी वेल असून तिचे शास्त्रीय नाव सीसॅल्पिनिया बोंड्यूसेला आहे. बहुधा कुंपणावर किंवा इतर झाडांवर ही चढलेली…
हेरस्कोव्हिट्‌स, मेलव्हिल जीन (Herskovits, Melville Jean) : (१० सप्टेंबर १८९५ – २५ फेब्रुवारी १९६३). अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांतील एक ख्यातकीर्त मानवशास्त्रज्ञ. त्यांचा जन्म बेलफौन्टन (ओहायओ) येथे स्थलांतरित मध्यमवर्गीय ज्यू कुटुंबात झाला. सुरुवातीचे शिक्षण…
गंध म्हणजे वास. प्राणी आणि मनुष्यातील महत्त्वाच्या आणि मूलभूत संवेदांपैकी एक संवेद. काही प्राणी त्यांचा वावर असलेला प्रदेश आणि त्यांच्या जातीतील व इतर जातीतील प्राणी ओळखण्यासाठी गंध-संवेदाचा उपयोग करतात. याखेरीज…
जीवाश्माच्या रूपाने आढळणा-या प्रामुख्याने अनावृतबीजी वृक्षांच्या राळेला अंबर म्हणतात. अंबर हा कठिण, पिवळ्या रंगाचा कार्बनी पदार्थ आहे. अनावृतबीजी वृक्षामधील राळ तेलमिश्रित चिकट पदार्थाच्या स्वरूपात असते. त्यातील तेलाचे ऑक्सिडीभवन झाल्याने राळ…
मायकोबॅक्टिरियम ट्युबरक्युलॉसिस या जीवाणूमुळे मानवास क्षयरोग होतो. सामान्य भाषेत याला क्षयरोग जीवाणू असे म्हणतात. क्षयरोग हा प्राचीन काळापासून अस्तित्वात आहे. संस्कृतमध्ये ‘क्षय’ वा ‘राजयक्ष्मा’ असा त्याचा उल्लेख आढळतो. फुप्फुसाचा क्षयरोग…
थर्स्टन, विल्यम पॉल : (३० ऑक्टोबर १९४६ - २१ ऑगस्ट २०१२). अमेरिकन गणितज्ज्ञ. संस्थितिविज्ञान (Topology; टोपोलॉजी) या क्षेत्रातील कामाबद्दल त्यांना १९८२ सालातील फील्डस पदक देण्यात आले थर्स्टन यांचा जन्म वॉशिंग्टन…
चीनमधील विद्यार्थ्यांनी साम्राज्यवादी प्रवृत्तीविरुद्ध ४ मे १९१९ रोजी केलेली एक प्रसिद्ध चळवळ. या चळवळीपूर्वी चीनमध्ये ताइपिंग बंड (१८४८- ६५), बॉक्सर बंड (१८९८-१९००) व प्रजासत्ताक क्रांती (१९११) अशा चळवळी झाल्या होत्या.…
अय्यर, अनंतकृष्ण (Iyer, Ananthakrishnan) : (? १८६१ – २६ फेब्रुवारी १९३७). एक प्रसिद्ध मानवशास्त्रज्ञ. पूर्ण नाव लक्ष्मीनारायणपुरम कृष्ण अनंतकृष्ण अय्यर. त्यांचा जन्म केरळ राज्यातील पालघाट जिल्ह्यातील लक्ष्मीनारायणपुरम गावी ब्राम्हण कुटुंबात झाला.…
एक बंद पात्र ज्यामध्ये पाण्याला किंवा इतर द्रव पदार्थाला उष्णता दिली असता त्याचे वाफेत किंवा बाष्पात रूपांतर होते, अशा पात्राला बाष्पपात्र असे म्हणतात. पाणी, पारा, डायफिनील ऑक्साइड इ. विविध पदार्थांचे…
मंगेशकर, हृदयनाथ : (२६ ऑक्टोबर १९३७). मराठी व हिंदी भावसंगीत तसेच चित्रपटसंगीत यांतील ख्यातनाम संगीतकार व गायक. त्यांचा जन्म प्रख्यात गायकनट मास्टर दीनानाथ मंगेशकर व श्रीमती शुद्धमती ऊर्फ माई या…
प्रस्तावना : वायू आणि अवकाश यांतील अतिसूक्ष्म सीमारेषा पाहता हवाई सामर्थ्यांतर्गत अवकाशाचाही समावेश केला जातो. देशाची विमानचालनातील (Aerial Navigation) आणि अंतराळातील रणनीतीतील कार्यक्षमता आणि डावपेच यांचे एकत्रित रसायन म्हणजे हवाई…
जपानने १९८० मध्ये स्वघनीकरण होणाऱ्या काँक्रीटची निर्मिती केली व अक्षरशः प्रगतीचे शिखर गाठले. त्या काळात जपानमध्ये कुशल कामगारांची कमतरता होती. जास्त पोलाद असणाऱ्या अरुंद आकाराच्या रचनेमधील काँक्रीट करताना अडचण निर्माण…
अभियांत्रिकी निरुपयोगिता विश्लेषण करताना निरुपयोगिता म्हणजे काय हे समजून घेणे महत्त्वाचे आहे. सर्वसाधारणपणे "एखादा भाग किंवा घटक, ज्या कार्यासाठी तयार झाला आहे, ते कार्य समाधानकारक रीत्या, करण्यास असमर्थ झाला असेल…
पार्श्वभूमी : ३ जून १९४७ रोजी ब्रिटिश सरकारने ‘भारतीय स्वातंत्र्य कायद्या’ला संमती देऊन ब्रिटिश इंडियाची फाळणी भारत आणि पाकिस्तान या दोन स्वतंत्र देशांत करण्याची घोषणा केली. या कायद्यानुसार ब्रिटिश इंडियातील…
हा ग्रंथ स्मृतिवाङ्मयात मोडतो. या स्मृतिमध्ये योगशास्त्रविषयक विवेचन असल्यामुळे योगशास्त्राच्या दृष्टीनेही ती महत्त्वाची मानली जाते.या ग्रंथाची रचना नवव्या शतकाच्या पूर्वी झाली असावी, असे मानले जाते. प्रस्तुत ग्रंथात १२ अध्याय आहेत.…