मराठी विश्वकोश

धातूंची यंत्रणक्षमता (Metal’s Machining)

ओतकाम, घडाई, लाटण वा बहि:सारण या प्रक्रियांनी तयार केलेल्या ढोबळ आकाराच्या वस्तूला ठरावीक मापाचा आकार देण्यासाठी तिच्या पृष्ठभागावर जरूरीप्रमाणे यंत्रण करावे लागते. जर ही क्रिया सुलभपणे करता आली, तर त्या…

दृढ ग्रॅफाइट लोखंड (Compacted Graphite Iron)

दृढ ग्रॅफाइट लोखंडमधील ग्रॅफाइटचा आकार अळीसारखा असतो (Vericular - Wormlike) म्हणून त्याला व्हर्मीक्युलर लोखंड (Vermicular Iron) असेदेखील म्हणतात. काळे बिडाची उष्णतावहन क्षमता, आघात शोषून घेण्याची क्षमता, मशिनिंग सुलभता ही उत्तम…

ऑसटेंपर्ड तन्य लोखंड (Austempered Ductile Iron)

जगभर ओतल्या जाणाऱ्या धातूंमध्ये बिडाचा (Gray Cast Iron) वाटा मोठा आहे. ओतकामाची सुलभता, मशिनिंगची सुलभता, कंपने शोषून घेण्याची क्षमता इत्यादी त्याची कारणे आहेत. परंतु बिडाच्या काही अंगभूत मर्यादा आहेत. पोलादाशी…

प्रमूख मूलतत्त्वे आणि त्यांचा बिडावर होणारा परिणाम (Effects of Elements on Gray Cast Iron)

क्रोमियमचा बिडावर होणार परिणाम मूळ धातूच्या अंतर्गत रचनेवर अवलंबून आहे. मूळच्या रचनेत फेराइट असेल तर क्रोमियमचा परिणाम पर्लाइट तयार होण्यात होतो. मूळ रचनेत पर्लाइट जवळजवळ नसेल तर क्रोमियम घातल्यावर कार्बाइड…

एलिंगहॅम आकृती (Ellingham Diagram)

ऑक्साइडचे क्षपण करणासाठी लागणारा क्षपणक ठरविण्यासाठी उष्णता गतीशास्त्राचा (Thermo dynamics) उपयोग होतो. एलिंगहॅम या शास्त्रज्ञाने उत्तम क्षपणक (Reducing agent) शोधण्यासाठी १९४४ साली एलिंगहॅम आकृतीची निर्मिती केली. या आकृतीमध्ये क्ष- अक्षावर…

उष्माबाधित क्षेत्र (Heat affected zone)

वितळजोडकामात (Welding) समधातूचे भाग एकत्र जोडले जातात. जेव्हा वितळजोडकाम चालू असते, तेव्हा जोडणी क्षेत्रामध्ये जास्तीत जास्त तापमान असते. यामुळे धातूच्या यांत्रिक गुणधर्मावर, तसेच धातु संरचनेवर परिणाम होतो. ओतकामासारखी संरचना (Microstructure)…

वामन दाजी ओक ( Waman Daji Ok)

ओक, वामन दाजी : (१८४५—१८९७). प्राचीन मराठी काव्याचे अभ्यासक आणि संशोधक. जन्म रत्‍नागिरी जिल्ह्यातील हेदवी या गावी. शिक्षण हेदवी आणि रत्‍नागिरी येथे. त्यांनी मॅट्रिकच्या परीक्षेत संस्कृतची जगन्नाथ शंकरशेट शिष्यवृत्ती मिळविली. काही…

कृष्णदयार्णव (Krushnadayarnav)

कृष्णदयार्णव : (१६७४ – १३ नोव्हेंबर १७४०). प्राचीन मराठी कवी. सातारा जिल्ह्यातील कोपर्डे (कोपारूढ) ह्या गावी जन्म. आईचे नाव बहिणा, वडिलांचे नारायण. त्यांंचे मूळ नाव नरहरी असे होते. महाराष्ट्रातील तत्कालीन…

आनंदतनय (Anandtanay)

आनंदतनय : अठराव्या शतकातील दक्षिण भारतातील एक मराठी कवी. पूर्ण नाव गोपाळपंत आनंदराव अरणीकर. तो सध्याच्या तमिळनाडूमधील तंजावरजवळच्या अरणी या गावाचा रहिवासी होता. ‘मुरारपंत’, ‘मुरारब्रह्म’ अशी त्याच्या गुरूची नावे सांगितली…

धनपाल (Dhanpal)

धनपाल : (दहावे शतक). अपभ्रंश भाषेतील भविसयत्तकहा ह्या कथाकाव्याचा कर्ता. ह्याच्या पित्याचे नाव माएसर (मायेश्वर) आईची घणसिरी (धनश्री). धनपाल वर्णाने वैश्य तथापी सरस्वतीची आपल्यावर मोठी कृपा आहे, हे तो आत्मगौरवपर…

जोइंदु (Joindu)

जोइंदु : (इ. स. ६०० ते १००० च्या दरम्यान). अपभ्रंश भाषेतील परमप्पयासु आणि योगसार ह्या ग्रंथांचा कर्ता. आपल्या ह्या दोन्ही ग्रंथांत जोइंदूने स्वतःची चरित्रात्मक माहिती दिलेली नाही. त्याच्या काळासंबंधीही संशोधकांत…

कथाकोश (Kathakosh)

कथाकोश : अपभ्रंश भाषेतील धार्मिक उपदेशपर कथासंग्रह. ग्रंथकार श्रीचंद्र. ग्रंथरचना अकराव्या शतकात अनहिलपुर (गुजरात) येथे झाली. यात त्रेपन्न संधी (अध्याय) असून प्रत्येक संधीत जैन धर्मातील तत्त्वांचे विवेचन करणारी कथा आहे. प्रत्येक…

वामदेव (Vamadeva)

वामदेव : एक वैदिक ऋषी. ‘ वामदेव गोतम ’ वा ‘ वामदेव गौतम ’ ह्या नावांनीही तो ओळखला जातो. त्याच्या वडिलांचे नाव गोतम व आईचे नाव ममता. त्यास नोधा नावाचा एक भाऊ व मूर्धन्वा, बृहद्दिव व बृहदुक्थ हे…

वज्जालग्ग (Vajjalagga)

वज्जालग्ग : हालकृत गाहा सत्तसईच्या धर्तीवर जयवल्लभाने संपादिलेल्या, माहाराष्ट्री प्राकृतातील विविध विषयांवरील सुभाषितांचा संग्रह. जयवल्लभाच्या कुल-स्थळ-कालाविषयी माहिती नसली, तरी रत्नदेवाने ह्या ग्रंथावर १३३६ मध्ये संस्कृत टीका लिहिली असल्यामुळे ह्याचा काळ…

सुमती बाळकृष्ण क्षेत्रमाडे (Sumati Balkrushna Kshetramade)

क्षेत्रमाडे, सुमती बाळकृष्ण : (२७ फेब्रुवारी १९१६ – ८ ऑगस्ट १९९८). मराठी कथालेखिका, कादंबरीकार व प्रथितयश वैद्यकीय व्यावसायिका. त्यांचा जन्म मध्यमवर्गीय कुटुंबात रत्नागिरी जिल्ह्यातील झापडे या गावी झाला. त्यांचे मूळ…