काणे, दत्तात्रेय विष्णु : ( २३ फेब्रुवारी १९१९ – १२ ऑक्टोबर १९९७). हिंदुस्थानी संगीतातील एक ख्यातकीर्त गायक. त्यांचा जन्म इचलकरंजी (भूतपूर्व इचलकरंजी संस्थान, कोल्हापूर ) येथे एका सांगीतिक परंपरा असणाऱ्या…
एक पाश्चात्त्य सुषिर वाद्य व वाद्यकुल. पाश्चात्त्य वाद्यवर्गीकरणानुसार त्याचा अंतर्भाव लाकडी वायुवाद्यांत केला जातो. भारतीय शहनाईप्रमाणेच काहीशी त्याची रचना असते. त्याचा प्रामुख्याने ऑर्केस्ट्रात वापर करतात; तथापि त्याचे स्वतंत्रपणेही (सोलो) वादन…
(१) पाश्चात्त्य संगीतातील मानवी आवाज-पल्ल्यांच्या केलेल्या चार प्रकारांपैकी एक. मूळ इटालियन शब्द ‘आल्तो’ (उंच). स्त्रियांच्या आवाजाचा मंद्र पंचमापासून ते तार षड्जापर्यंतचा पल्ला, म्हणजेच साधारणतः मंद्र एफ ते मध्य बी हा…
अमीरखाँ : (१५ ऑगस्ट १९१२ – १३ फेब्रुवारी १९७४). विसाव्या शतकातील ख्यातकीर्त भारतीय ख्यालगायक. उस्ताद अमीरखाँ हे इंदूर घराण्याचे प्रवर्तक म्हणून सुविख्यात आहेत. त्यांचा जन्म अकोला येथे झाला आणि त्यांचे पालनपोषण…
अभिषेकी, जितेंद्र : (२१ सप्टेंबर १९२९ / १९३२ ॽ – ७ नोव्हेंबर १९९८). एक चतुरस्त्र गायक, संगीतकार व संगीतज्ञ. त्यांचे मूळ नाव गणेश व आडनाव नवाथे; पण मंगेशी देवस्थानातील पूजा…
पेरियार (नायकर), ई. व्ही. रामास्वामी : (१७ सप्टेंबर १८७९–२४ डिसेंबर १९७३). द्राविड आंदोलनाचे प्रमुख नेते व तमिळ जनतेत पेरियार (थोर आत्मा) व थानथाई (पिता) म्हणून गौरविलेले समाजसुधारक. पूर्ण नाव एरोड…
भक्तिसंगीतातील एक प्रकार.त्यास टाळ,मृदंग,पखवाज या वाद्यांची साथ असते. हा प्रकार सामवेदापासून सुरू झाला असे अभ्यासकांचे मत आहे. भजनाचा स्पष्ट उल्लेख श्रीमद्भागवताच्या दसमस्कंधात होतो. भागवताच्या काळापासून भजनाची परंपरा रुढ आहे. उत्तर…
ग्रीक व्युत्पत्तीनुसार "पिझो" म्हणजे दाब आणि म्हणून जे पदार्थ दाबाचा - यांत्रिक प्रतिबलाचा म्हणजे एकक क्षेत्रफळावरील प्रेरणेचा - वापर केल्यानंतर विद्युतभाराची निर्मिती करतात त्यांना "दाबविद्युत पदार्थ" असे म्हणतात. हे पदार्थ…
साळुंखे, गोविंदराव ज्ञानोजीराव : (९ जून १९१९–८ ऑगस्ट १९८७). महाराष्ट्रातील एक थोर शिक्षणमहर्षी. ‘बापूजी’ या नावाने परिचित. सातारा जिल्ह्यातील पाटण तालुक्यातील रामापूर हे त्यांचे मूळ गाव. ज्ञानोजीराव आणि तानुबाई या…
कर्नाटक अणि आंध्र प्रदेश या राज्यांतील स्थानिक भाषेत पोलादास ‘उक्कु’ (Ukku) असे म्हणतात. यूरोपीयन प्रवाशांमुळे या शब्दाचा अपभ्रंश होऊन ‘वुट्झ’ हे नाव तयार झाले असावे. वुट्झ पोलादाचे तंत्रज्ञान हैदराबादजवळील कोणसमुद्रम,…
लोकनाट्य आणि लोकवाद्य. आदिवासी होळीच्या वेळी तारपा, मादळ, ढोल, डेरा, थाळी अशा वाद्यांच्या साथीने होळी साजरी करतात. मादळ हा आदिवासींचा वादनप्रकार असून मादळ या वाद्यनामाने मादळ हे आदिवासी नाटक ओळखले…
मेकॉले, झॅकरी : (२ मे १७६८ – १३ मे १८३८). प्रसिद्ध स्कॉटिश संख्याशास्त्रज्ञ आणि गुलामगिरीविरोधी चळवळीचे सक्रिय कार्यकर्ते. त्यांचा जन्म स्कॉटलंडमधील इन्व्हररी येथे झाला. त्यांचे वडील जॉन मेकॉले हे चर्च…
पोलाद बनविताना लागणार्‍या काही द्रव्यांना लोहमिश्रके (Ferroalloys) असे म्हणतात, मात्र ही द्रव्ये म्हणजे सतत उद्योगात वापरले जाणारे लोखंडाचे मिश्रधातू (Alloy Steels) नव्हेत. या दृष्टीने फेरो-मँगॅनीज, फेरो-सिलिकॉन, फेरो-क्रोमियम, फेरो-व्हॅनेडियम इ. ही…
ब्रिटिशांकित हिंदुस्थानातील ब्रिटिशांचे एक साम्राज्यविस्तारवादी धोरण. यालाच संस्थानांचे ‘व्यपगत धोरणʼ किंवा ‘व्यपगत सिद्धांतʼ असे संबोधले जाते. गव्हर्नर जनरल लॉर्ड डलहौसी (१८१२–१८६०) याने भारतातील ब्रिटिश साम्राज्य दृढतर करण्यासाठी या सिद्धांताद्वारे भारतातील…
झोतभट्टीमध्ये कोळसा - कोक या प्रतीचा - व लोखंडाचे धातुक चुनखडी अभिवाहासह एकत्र टाकतात आणि कोळशाच्या ज्वलनासाठी खालच्या भागातून हवा पाठवितात. कोळशाच्या ज्वलनाने तयार झालेल्या उच्च तापमानास धातुकाचे कोळशामुळे वा…