हंबोल्ट, अलेक्झांडर फोन (Humboldt, Alexander Von) : (१४ सप्टेंबर १७६९ – ६ मे १८५९). जर्मन भूगोलज्ञ, समन्वेषक, प्रवासी व निसर्गवैज्ञानिक. त्यांना आधुनिक 
भूगोलाचा जनक मानले जाते. त्यांचे पूर्ण नाव फ्रीड्रिख व्हिल्हेल्म कार्ल हाइन्रिख अलेक्झांडर फोन हंबोल्ट असे आहे. त्यांचा जन्म बर्लिन येथे झाला. प्रसिद्ध लष्करी अधिकारी फ्रीड्रिख द ग्रेट यांचा अलेक्झांडर हा मुलगा, तर भाषा अभ्यासक, तत्त्ववेत्ता आणि प्रशियाचा मंत्री व्हिल्हेल्म फोन हंबोल्ट यांचा अलेक्झांडर हा धाकटा भाऊ होय. लहानपणापासूनच अलेक्झांडर यांचा सृष्टीज्ञानाकडे ओढा होता. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण फ्रँकफुर्ट येथे, तर विद्यापीठीय शिक्षण गटिंगेन व फ्रायबर्ग येथे झाले. त्यांनी केलेल्या र्‍हाईन खोऱ्यातील भूविज्ञानविषयक संशोधनावरील निबंध १७९० मध्ये प्रसिद्ध झाला. फ्रायबर्गच्या खाण अकादमीत ए. जी. व्हेर्नर यांच्या हाताखाली उच्च शिक्षण घेतल्यानंतर १७९० मध्ये प्रसिद्ध मानवशास्त्रज्ञ जॉर्ज फॉर्स्टर यांच्याबरोबर त्यांनी बेल्जियम, हॉलंड (नेदर्लंड्स), फ्रान्स व इंग्लंड या देशांचा प्रवास केला. १७९२ मध्ये त्यांची प्रशियात खाण अधिकारी म्हणून नेमणूक झाली. नोकरीवर असताना त्यांनी उत्पादनवाढीचा आटोकाट प्रयत्न केला. प्रशिक्षण शाळा काढल्या आणि कामगार कल्याणाकडे अधिक लक्ष पुरविले. याच वेळी स्नायुक्षोभावर केलेल्या प्रयोगांवरील त्यांचा निबंध पुढे १७९९ मध्ये प्रसिद्ध झाला. फ्रायबर्गच्या वास्तव्यात त्यांनी तेथील भूमिगत वनस्पतींबाबत संशोधन करून पुस्तक लिहिले (१७९३). खाण अधिकारी म्हणून त्यांना पोलंड आणि ऑस्ट्रियात भरपूर प्रवास करावा लागला. वारंवार व्हायमार येथे जावे लागल्याने गटे, शिलर आदी विद्वानांशी त्यांची मैत्री जडली. १७९५ मध्ये वनस्पती व वैज्ञानिक संशोधन यांसाठी त्यांनी स्वित्झर्लंड व इटलीचा प्रवास केला. १७९६ मध्ये संशोधन व प्रवास यांकरिता त्यांनी नोकरीचा त्याग केला व पॅरिसमधील प्रसिद्ध वनस्पतिशास्त्रज्ञ एमे बोप्लाँ यांच्याबरोबर ते प्रवासास निघाले. नेपोलियन यांना ईजिप्तमध्ये भेटून तिकडे संशोधन करण्याच्या उद्देशाने ते व बोप्लाँ हे मार्से येथे गेले; परंतु माद्रिद येथे गेले असता तेथील सरकारच्या आग्रहावरून ते ५ जून १७९९ रोजी दक्षिण अमेरिकेस रवाना झाले.
दक्षिण अमेरिकेच्या प्रवासात शास्त्रीय दृष्टीने निरीक्षणे करणे, नोंदी घेणे, वनस्पतींचे नमुने जमविणे हे त्यांचे मुख्य काम होते. वाटेत कानेरी बेटसमूहांपैकी तेनेरीफ बेटावर मुक्काम करून तेथील ज्वालामुखीच्या शिखरावर ते चढले. १८०० मध्ये ओरिनोको नदीच्या उगमापासून निघून जंगल व निर्मनुष्य प्रदेशातून त्यांनी चार महिन्यांत २,७६० किमी. प्रवास केला आणि ओरिनोको व ॲमेझॉन यांच्यातील जलविभाजकाची जागा निश्चित केली. १८०२ मध्ये कोलंबियातील मॅग्डालीना नदीतून ते तिच्या उगमाकडे निघाले. शेवटी वाटेतील कॉर्डिलेरा पर्वतश्रेणी ओलांडून ते कीटो येथे पोहोचले. एक्वादोरमधील चिंबोराझो हे सर्वांत उंच शिखर ते चढले. नंतर ॲमेझॉनच्या उगमाच्या शोधात ते पेरू देशाची राजधानी लीमा येथे पोहोचले. तेथून समुद्रमार्गे पेरूच्या शीतप्रवाहाचा अभ्यास करीत ते १८०३ मध्ये मेक्सिको येथे पोहोचले. १७९९ ते १८०४ या काळात अलेक्झांडर व बोप्लाँ यांनी मध्य व दक्षिण अमेरिकेत सुमारे ९,६५० किमीचा प्रवास केला. १८०४ मध्ये अलेक्झांडर चुंबकीय दिग्पाताचे रहस्य शोधण्याकरिता गाय-ल्यूसाक यांच्याबरोबर इटलीला गेले. नंतर दक्षिण अमेरिकेच्या पाच वर्षांतील समन्वेषणाची माहिती लिहिण्यासाठी १८०८ मध्ये ते पॅरिसला स्थायिक झाले. वीस वर्षांच्या कालावधीत नामांकित मदतनिसांच्या साहाय्याने त्यांनी तीस खंडांत ही माहिती प्रसिद्ध केली. त्यात प्रामुख्याने दक्षिण व मध्य अमेरिकेचा भूगोल, तेथील राजकीय, सामाजिक व आर्थिक परिस्थितीचे वर्णन, तसेच वनस्पतींच्या ४,५०० नमुन्यांची माहिती यांचा समावेश होतो. १८२७ मध्ये ते बर्लिनला कायमचे स्थायिक झाले. तेथे त्यांनी काही व्याख्याने दिली, त्यांचे संकलन त्यांच्या सुप्रसिद्ध कॉसमॉस या पुस्तकात केले आहे. रशियाच्या झार यांच्या विनंतीवरून १८२९ मध्ये सी. जी. एरेनबुर्क व गुस्ताफ रोझ यांच्याबरोबर त्यांनी उरल व आशियन रशियाचे नऊ महिन्यांत सुमारे ३,७१० किमी.चे समन्वेषण केले. यात त्यांनी सोने, प्लॅटिनम, हिरे यांच्या जागा शोधल्या, चुंबकीय वादळांचे निरीक्षण केले व वेधशाळा काढण्याच्या सूचना दिल्या. त्यांनी आपल्या या समन्वेषणाची माहिती आशिया सेंट्रल (१८४३) या पुस्तकाच्या तीन खंडांत प्रसिद्ध केली. १८३५ नंतरचे त्यांचे बहुतेक आयुष्य बर्लिनला संशोधनात व कॉसमॉस या ग्रंथाच्या लेखनात व्यतीत झाले. भौतिक विज्ञानावरील हा अजरामर ग्रंथ १८४५ ते १८६१ या कालावधीत सहा खंडांत प्रसिद्ध झाला.
अलेक्झांडर यांनी प्रकृतिविज्ञानाच्या विविध शाखांमध्ये केलेले कार्य व त्याचा प्रभाव मौलिक स्वरूपाचा आहे. मध्य व दक्षिण अमेरिकेची चांगली ओळख हे त्यांचे महत्त्वाचे कार्य. हवामानाच्या नोंदींचा अभ्यास करून त्यांनी बरेच निष्कर्ष काढले. समुद्रसपाटीपासूनची उंची व उष्णतामान यांचे विषम प्रमाण असते, हा त्यांपैकीच एक निष्कर्ष होय. समताप रेषा व समभार रेषा यांच्या साहाय्याने नकाशे काढून निरनिराळ्या देशांतील हवामानातील भेद दाखविण्याची प्रथा त्यांनी पाडली. चुंबकीय वादळांचे नियम व स्वरूप सांगितले. पृथ्वीच्या चुंबकीय आकर्षणाचे प्रमाण ध्रुवांकडून विषुववृत्ताकडे कमीकमी होत जाते, हेही त्यांनी सिद्ध केले. ठिकठिकाणी वेधशाळा स्थापण्यास लावून त्यांना आंतरराष्ट्रीय संघटनेचे स्वरूप आणण्याचे कार्य अलेक्झांडर यांनी केले. अग्निजन्य खडकांची उत्पत्ती जलसंचयातून नसून ज्वालामुखीपासून होते, हे भूगर्भशास्त्रीय सत्य सांगून त्यांनी त्यासंबंधीच्या जुन्या समजुती दूर केल्या. पंचमहाभूतांवर वनस्पतींची विभागणी अवलंबून असते, ही कल्पना त्यांनी मांडली. निरीक्षणावर व संशोधनावर आधारलेल्या अभ्यासपद्धतींचा त्यांनी पुरस्कार केला. ते मानवतावादी होते. त्यांचा मित्रपरिवार मोठा होता. असे म्हणतात की, त्या वेळेस ते यूरोपात नेपोलियनच्या खालोखाल सुप्रसिद्ध होते. अलेक्झांडर यांच्या नावावरून दक्षिण अमेरिकेच्या किनाऱ्याजवळून वाहणाऱ्या सागरी प्रवाहाला हंबोल्ट हे नाव देण्यात आले आहे.
अलेक्झांडर यांचे बर्लिन येथे निधन झाले.
समीक्षक : ना. स. गाडे
