फॉइरबाख, लूटव्हिख आंड्रेआस : ( २८ जुलै १८०४—१३ सप्टेंबर १८७२ ). जर्मन तत्ववेत्ता व धर्मशास्त्रवेत्ता. जन्म लांट्‌शूट, बव्हेरिया येथे. विद्यार्थिदशेत तो प्रथम ख्रिस्ती धर्मशास्त्राचा अभ्यासक होता; पण १८२५ मध्ये जी. डब्ल्यू. एफ्. हेगेल (१७७०‒१८३१) याच्या प्रभावाखाली येऊन त्याने एर्लांगेन येथे तत्त्वज्ञानाचा अभ्यास केला आणी १८२८ साली डॉक्टरेट मिळविली. ख्रिस्ती धार्मिक सिद्धांतावर प्रतिकूल भाष्य करणारे पुस्तक थॉट्‌स ऑन डेथ अँड इम्‌मॉर्टॅलिटी (१८३०) प्रसिद्ध केल्यामुळे विद्यापीठातील प्राध्यापकाच्या नोकरीला त्याला मुकावे लागले. १८२८‒३२ ह्या काळात त्याने एर्लांगेन येथे अधिव्याख्याता म्हणून काम केले होते. त्यानंतर त्याने आपले आयुष्य धर्मशास्त्र, तत्त्वज्ञान आणि निसर्गविज्ञाने यांचा व्यासंग करण्यात आणि ह्या विषयांवर लेखन करण्यात घालविले. त्याचे मित्र आणि चाहते यूरोपभर पसरले होते आणि त्यांच्याशी त्याचा विस्तृत पत्रव्यवहार चालू असे. आयुष्याच्या अखेरच्या पर्वात त्याला दारिद्र्य प्राप्त झाले आणि मित्रांच्या औदार्यावर अवलंबून राहावे लागले.
फॉइरबाखचे सर्वांत महत्त्वाचे ग्रंथ त्याच्या पूर्वायुष्यात लिहिले गेले. त्याची सर्व ग्रंथरचना जर्मनमध्ये असून त्यांतील महत्त्वाच्या ग्रंथांची इंग्रजीत भाषांतरेही झाली आहेत. त्याने पूर्वायुष्यात रचलेल्या ग्रंथांत पुढील ग्रंथांचा अंतर्भाव आहे : टूवर्ड द क्रिटिक ऑफ द हेगेलियन फिलॉसॉफी ऑफ राइट (१८३९; म.शी. ‘हेगेलवादी तत्त्वज्ञानाची चिकित्सा’), द एसेन्स ऑफ ख्रिश्चॅनिटी (१८४१; म.शी. ‘ख्रिस्ती धर्माचे सार’), लेक्चर्स ऑन द एसेन्स ऑफ रिलिजन (१८४६; म.शी. ‘धर्माचे सार : व्याख्याने’).
तत्त्वज्ञान : हेगेलचे चिद्‌वादी तत्त्वज्ञान तसेच धार्मिक श्रद्धेचा आशय असलेले सिद्धांत ह्यांच्यावर फॉइरबाखने केलेल्या टीकेमध्ये आणि जडवादावर आधारलेल्या मानवतावादाच्या त्याने केलेल्या पुरस्कारामध्ये त्याच्या तत्त्वज्ञानाचे सार आढळते. हे सार थोडक्यात असे मांडता येईल : वास्तव विश्व जडवस्तूंचे बनलेले आहे व ह्या जडवस्तूंचे आपल्याला इंद्रिय संवेदनांद्वारे ज्ञान होते. माणूस ही एक जडवस्तू आहे; पण माणसाला जाणीव आणि विचारशक्तीही आहे. ह्या मानसिक धर्मामुळे माणूस केवळ जडवस्तू राहात नाही. त्याच्या अस्तित्वाच्या स्वरूपामध्ये गुणात्मक फरक घडून येतो. अनेक जडवादी या गोष्टीचे महत्त्व ध्यानात घेत नाहीत. उलट, ज्या विवेकवादी तत्त्वज्ञानाची परिणती हेगेलच्या चिद्‌वादात झाली ते तत्त्वज्ञान केवल आणि शुद्ध विचार हीच अंतिम आणि खरीखुरी वास्तवता आहे, असे मानते आणि ह्या केवल आणि शुद्ध विचारापासून इंद्रियगोचर जड विश्व आणि मानवी अनुभव व विचार निष्पन्न करू पाहाते. हा उलटा न्याय आहे. मानवी जाणीव हीच खरीखुरी अस्तित्वाची असलेली जाणीव आहे आणि तो जडवस्तूचा धर्म आहे. केवल विचार हीच अंतिम वास्तवता असली, तरी जड विश्वामध्ये स्वतःला प्रकट करूनच त्याला मूर्त अस्तित्व लाभू शकते, हा हेगेलचा सिद्धांत आत्मविसंगत आहे. ह्या विसंगतीतून हेगेलने चिद्‌वादापलीकडे जाणाऱ्या पण चिद्‌वादाने प्रकट केलेल्या महत्त्वाच्या सत्यांना स्वतःमध्ये सामावून घेणाऱ्या ‘शिक्षित’ जडवादाकडे नेणारी पायवाट मोकळी केली आहे. मानवी जाणिवेच्या वेगवेगळ्या आविष्कारांचे जे वर्णन आणि विश्लेषण हेगेलने केले, तो जडवादाला चिद्‌वादाकडून लाभलेला महत्त्वाचा वारसा आहे.
मानव आणि ईश्वर : मानव ईश्वराच्या रूपाने जे स्वतःचे आत्म-प्रक्षेपण (Self-Projection) करतो ती एक प्रकारची स्वविन्मुखता (Self-Alienation) असते. धर्म म्हणजे मानव स्वतःपासून विभक्त होणे होय. धर्मात मानव ईश्वराचे प्रक्षेपण करून स्वतःला पारखा होतो; कारण तो ईश्वराला आपल्यापेक्षा वेगळा व श्रेष्ठ कल्पून त्याचे स्वतंत्र काल्पनिक अस्तित्व मांडतो. ईश्वर हा मानव नसतो आणि मानव हा ईश्वर नसतो. ईश्वर अनंत, सर्वशक्तिमान, शाश्वत, पवित्र तर मानव सान्त, दुर्बल, कालबद्ध, पापी असतो. म्हणजे ईश्वर आणि मानव ही दोन परस्परविरूद्ध टोके असतात, असे आपणास दिसून येते.
माणूस आपल्या जाणिवेमुळे निसर्गाशी आणि इतर माणसांशी संबंध जोडू शकतो. इतर माणसांशी सायुज्यता पावण्याची प्रेरणा‒प्रेमाची प्रेरणा‒ही माणसाची मूलभूत प्रेरणा आहे. ह्यातून मानवी समाज शक्य होतो. स्वतःपलीकडे जाण्याची माणसाची जी ही शक्ती आणि प्रवृत्ती असते, तिच्यामुळे माणूस केवळ प्राणी राहात नाही. पण चिद्‌वादात ज्याप्रमाणे माणसाच्या जाणिवेला माणसापासून तोडण्यात येते आणि मग तिला स्वयंभू, परिपूर्ण जाणीव असे स्वरूप देऊन तिच्यापासून माणसाची जाणीव निष्पन्न करण्याचा प्रयत्न करण्यात येतो; तसाच तो धर्मातही करण्यात येतो. माणसाला परिपूर्णतेचा ध्यास असतो, प्रेमाच्या द्वारा इतरांशी एकरूप बनण्याची ओढ असते. ह्या प्रेरणांचे माणूस ‘प्रक्षेपण’ करतो. म्हणजे ज्याच्यात हे आदर्श मूर्त झाले आहेत असे एक वस्तुनिष्ठ अस्तित्व आहे ते म्हणजे ईश्वर, असे तो मानतो. ह्या काल्पनिक, परिपूर्ण अस्तित्वावर प्रेम करून त्याच्या द्वारा माणसांवर प्रेम करतो. ह्या आभासात्मक धार्मिक जाणिवेचे निरसन करून, माणसाचे ईश्वरावरील प्रेम हे वस्तुतः माणसाचे इतर माणसांवरील साक्षात प्रेम असते. ईश्वराच्या ठिकाणी मानलेली परिपूर्णता ही माणसाच्या परिपूर्णतेच्या आकांक्षेचे प्रतिबिंब असते. वास्तव जगात अधिकाधिक निरामय आणि उत्कृष्ट असे वैयक्तिक व सामाजिक जीवन घडविण्याच्या प्रयत्नाचे ते प्रतिबिंब असते असे दाखवून दिले पाहिजे. देवशास्त्र व धर्मशास्त्र यांची जागा नैसर्गिक विज्ञानांवर आधारलेल्या मानवशास्त्र आणि मानवतावादी नीतिशास्त्राने घेतली पाहिजे.
फॉइरबाखच्या मते ‘याप्रमाणे मानव अतीत पातळीवर साराचे प्रक्षेपण करून आणि त्याला ईश्वराचे वस्तुगत रूप देऊन स्वतःला मात्र दीन, पतित आणि दुःखी बनवितो. अर्थात, हे सर्व काही निरर्थक नसते. स्वतःच्या साराचे वास्तवीकरण केल्याने आणि त्याला ईश्वर कल्पिल्याने मानवाला स्वतःच्या खऱ्या स्वरूपाची ओळख व जाणीव होते, आणि ही गोष्ट त्याच्या विकासाच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वपूर्ण व मौल्यवान ठरते’. आदर्शाच्या चित्राला अनुरूप असा प्रत्यक्ष मानव बाह्य जगात वस्तुनिष्ठ रूपाने मात्र अस्तित्वात नाही. आपल्या आदर्शांचा ज्या प्रमाणात आपण साक्षात्कार करण्यात यशस्वी होतो, त्या प्रमाणात ईश्वर अस्तित्वात असतो. अमरत्व हे सुद्धा वास्तवात सत्य नसते. ते कल्पनानिर्मित असते. या बाबतीत बौअर (Bauer) फॉइरबाखपेक्षाही अधिक निरीश्वरवादी होता. त्याच्या मते ‘मानवाने ईश्वराची प्रतिमा मुद्दाम तयार केलेली आहे’.
ईश्वराऐवजी मानव : फॉइरबाखच्या मते असे दिसून येते की, हेगेलचे तत्त्वज्ञान अमान्य करणे म्हणजे ख्रिश्चन धर्म अमान्य करणे ठरते; कारण हेगेलच्या दृष्टिकोनानुसार परम-आत्मतत्त्व स्वविन्मुखता पत्करून निसर्ग बनलेले असते आणि ते त्याच्यातून स्वतःमध्ये पुनर्गमन करते; म्हणजे परम-आत्मतत्त्वाचे आत्मा-दुरावा झालेले असते. तीच आत्मा-दुराव्याची (Self-Alienation) कल्पना तरुण हेगेलवादी मानवाला लागू करतात. परम-आत्मतत्त्वाऐवजी मानवाचे स्वतःप्रत पुनर्गमन झाले पाहिजे असे म्हणतात. असे करण्यात ईश्वरशास्त्राचे मानवशास्त्रात (Anthropology) रूपांतरण होते, आणि तात्त्विक मानसशास्त्र धर्मात परिणत होते.
मानव सतत ईश्वर होण्याचा प्रयत्न करीत असतो; परंतु ते त्याला कधीही शक्य होणार नाही. याप्रमाणे जे ध्येय मूलतः आत्मव्याघाती असते आणि कधीही साध्य होऊ शकणारे नसते अशी सत्ची अवस्था अनुभवण्याची मानवास सतत ओढ लागलेली दिसते. मानवाला अशी जाणीव सतत असंतुष्ट ठेवीत असते. स्वतःचे दैवीकरण करण्याची व्यर्थ इच्छा असण्यापेक्षा मानव अधिक व वेगळा काही नसतो. दिव्यत्वाकडे उद्भमन करणे ही मानवी स्वभावातील मौलिक प्रेरणा असते.
याप्रमाणे ईश्वरशास्त्राची जागा मानवशास्त्राने घेतल्याने मानव हा स्वतःच आपला सर्वोच्च विषय आणि साध्य बनतो. ईश्वराऐवजी मानवालाच सर्वोत्तम स्थान आणि महत्त्व प्राप्त होते आणि सर्व संस्कृतीचा ईश्वराऐवजी मानव केंद्रब्रिदू बनतो. अर्थात, मानवाला हे सर्वोत्तम आणि मध्यवर्ती स्थान देण्याने अहंकेंद्रवाद (Egoism) बनत नाही; कारण मानव स्वभावतःच केवळ एकटा आणि एकाकी व्यक्ती नसतो, तर इतरांचा समाजबांधव असतो. म्हणून माणसा-माणसांमधील ऐक्य हे तत्त्वज्ञानाचे श्रेष्ठ तत्त्व बनते आणि या ऐक्य भावनेची अभिव्यक्ती प्रेमाच्या रूपाने होते. मानवातील या ऐक्याला हेगेल मूळ अमूर्त अशा परमसत्चा आधार देतो. ते ऐक्य वैचारिक पातळीवर घडते. परंतु फॉइरबाखच्या मतानुसार ‘हे मानवांमधील ऐक्य प्रत्यक्ष मूर्त व भौतिक जगात घडते, ते केवळ अमूर्त आणि कल्पनेच्या पातळीवर राहात नाही. फॉइरबाखची सर्वांत महत्त्वाची कामगिरी ईश्वराऐवजी मानवाला मध्यवर्ती स्थान आणि महत्त्व देण्यातून व्यक्त होते.
मार्क्सचे विचारसुद्धा आपणास फॉइरबाखच्या विचाराशी जुळणारे दिसून येतात. मार्क्सवादात ‘Alienation’ या संकल्पनेला खूपच महत्त्व आहे. या शब्दाचे नेमके मराठी रूपांतरण करणे कठीण आहे. परंतु अर्थाने या शब्दाला जवळ जाण्यासाठी ही संकल्पना व्यक्त करण्यासाठी अन्यसंक्रामण, दूरीभवन, अपहरण, विन्मुखता, इतरीकरण, परकीकरण, दूरीकरण यांसारखे अनेक शब्द वापरता येतील आणि वापरलेही जातात. मार्क्सने ही कल्पना ईश्वराऐवजी मानवाला लागू केली. मानवाला स्वतःच्या स्वरूपाची जाणीव होण्यासाठी, म्हणजे प्रतीती येण्यासाठी किंवा साक्षात्कार होण्यासाठी त्याने स्वतःचे विषयीकरण करावे लागते. याचा अर्थ मानवाने स्वतःच्या व्यक्तिगतत्त्वापासून बाहेर पडून तटस्थपणाने बाहेरून आणि दुरून त्रयस्थाप्रमाणे स्वतःकडे पाहावयाचे असते. यात मानव स्वतःपासून दूर जातो, परका बनतो. तो स्वतःला विन्मुख बनवतो, म्हणजे त्याची स्वतःकडे पाठ फिरते आणि तो स्वतःच परकेपणाच्या भावनेने व तटस्थतेने स्वतःला वेगळा समजतो आणि स्वतःला स्वतःच्या विचाराचा विषय बनवितो.
फॉइरबाखला त्याच्या काळी वस्तुनिष्ठ, चिकित्सक, मुक्त विचारांचा प्रवर्तक म्हणून जर्मनीत आणि यूरोपात प्रतिष्ठेचे स्थान होते. नंतरच्या काळात तत्त्वज्ञानात्मक आणि सामाजिक विचारात हेगेलपासून कार्ल मार्क्सपर्यंत जी उत्क्रांती झाली तिच्यातील एक महत्त्वाचा दुवा म्हणून त्याला ओळखण्यात येते. कार्ल मार्क्स (१८१८‒८३) याने व फीड्रिख एंगेल्स (१८२०‒९५) याने त्याच्या विचाराचे केलेले मूल्यमापन थोडक्यात असे आहे : मजुरवर्गाला भांडवलशाहीच्या कचाट्यातून सोडविण्यासाठी उघडलेल्या आघाडीत ख्रिश्चन धर्म नेहमी भांडवलदारांच्या सोईचा असतो, या सबबीखाली त्यांना फॉइरबाखच्या ख्रिश्चनधर्मविरोधी लिखाणचा बराच उपयोग झाला. फॉइरबाखची सर्वांत महत्त्वाची कामगिरी ईश्वराऐवजी मानवाला मध्यवर्ती स्थान आणि महत्त्व देण्यातून व्यक्त होते. नंतर मार्क्स-एंगेल्स यांनी त्याची मोडणी व विकास केला. त्या द्वंद्वविकासी भौतिकवादाचा मूळ पाया घालण्याचे महत्त्वाचे कार्य करण्याचे श्रेय फॉइरबाखला जाते. त्याने एका तडाख्यात चिद्‌वादातील विसंगतींचा चक्काचूर केला व जडवादाचे प्रतिष्ठापन केले. पण तो अर्ध्या अंतरावर थांबला. तो अर्धा जडवादी आणि अर्धा चिद्‌वादी राहिला. माणुसकीतून धर्म उदयाला येतो, हे त्याने दाखवून दिले; पण माणुसकी ही व्यक्तीच्या सामाजिक संबंधांत सामाविलेली असते आणि सामाजिक परिवर्तन करून सामाजिक संबंधांमधील विसंगती दूर केल्याशिवाय धार्मिक आभासाचे निरसन करता येणार नाही, हे त्याने ओळखले नाही. मार्क्स-एंगेल्स यांच्याशिवाय मार्टिन हायडेगर (१८८९‒१९७६), झां पॉल सार्त्र (१९०५‒८०) आणि कार्ल बार्त (१८८६‒१९६८) ह्या तत्त्ववेत्त्यांवरही फॉइरबाखचा प्रभाव दिसून येतो.
१८६७ सालापासून फॉइरबाखची प्रकृती बिघडली आणि अखेरीस न्यूरेंबर्ग येथे त्याचे निधन झाले.
संदर्भ :
- Chamberlain, W. B. Heaven Wasn’t His Destinetion : The Philosophy of Ludwing Feuerbech, London, 1941.
- Feuerbach, Ludwig; Cherno, Melvin, Trans. The Essence of Faith According to Luther, New York, 1967.
- Feuerbach, Ludwig; Eliot, George, Trans. The Essence of Christianity, New York, 1957.
- Feuerbach, Ludwig; Hanfi, Zawar, Trans. The Fiery Brook : Selected Writings of Ludwig Feuerbach, New York, 1972.
- Feuerbach, Ludwig; Vogel, Manfred H. Trans. Principles of the Philosophy of the Future, Indianapolis, 1966.
- Hook, S. From Hegel to Marx, New Your, 1936.
- Marcuse, H. Reason and Revolution, London, 1941.
- Tucker, R. Philosophy and Myth in Karl Marx, Cambrideg, 1960.
- चौधरी, पांडूरंग, नीतिमीमांसा, नागपूर, १९९८.
- जोशी, ग. ना. पाश्चात्त्य तत्त्वज्ञानाचा इतिहास, खंड २, पुणे, १९७५.
- पाटील, विश्वास, नवी क्षितिजे, खंड १, जुलै‒१९६९.
- रेगे, मे. पुं. पाश्चात्त्य नीतिशास्त्राचा इतिहास, समाज प्रबोधन, पुणे, १९७४.
- वाडेकर, दे. द. संपा. मराठी तत्त्वज्ञान महाकोश, खंड १ ते ३, पुणे, १९७४.
समीक्षक : संगीता पांडे
