चिद्वाद, पाश्चात्त्य (Idealism, Western)
चैतन्य हे विश्वाचे अधिष्ठान आहे, चैतन्य हेच प्राथमिक किंवा मूलभूत अस्तित्व आहे; तर जडवस्तू, भौतिक सृष्टी, निसर्ग यांचे अस्तित्व दुय्यम, गौण, आधारित आहे. हे मत चिद्वादाचे सार आहे. तत्त्वज्ञानाच्या क्षेत्रात…
प्येर बेल (Pierre Bayle)
बेल, प्येर : (१८ नोव्हेंबर १६४७—२८ डिसेंबर १७०६). फ्रेंच तत्त्ववेत्ता. जन्म कार्ला-बेल या स्पॅनिश सरहद्दीजवळच्या एका फ्रेंच गावी. त्यांचे वडील प्रॉटेस्टंट धर्मगुरू होते. त्यांच्या बालपणीचा काळ हा फ्रान्समधील प्रॉटेस्टंटांच्या धार्मिक…
क्लाइव्ह बेल (Clive Bell)
बेल, क्लाइव्ह : (१६ सप्टेंबर १८८१—१८ सप्टेंबर १९६४). प्रसिद्ध इंग्लिश कलासमीक्षक, साहित्यसमीक्षक आणि तत्त्वज्ञ. जन्म ईस्ट शेफर्ड, बर्कशर येथे. संपूर्ण नाव आर्थर क्लाइव्ह हॉवर्ड बेल. शिक्षण ट्रिनिटी कॉलेज, केंब्रिज येथे.…
आलेक्सांडर गोटलीप बाउमगार्टेन (Alexander Gottlieb Baumgarten)
बाउमगार्टेन, आलेक्सांडर गोटलीप : (१७ जुलै १७१४—२६ मे १७६२). क्रिस्तीआन व्होल्फ (१६७९–१७५४) आणि इमॅन्युएल कांट (१७२४–१८०४) यांच्या दरम्यानचा सर्वश्रेष्ठ जर्मन तत्त्ववेत्ता. कांटच्या तत्त्वज्ञानावर बाउमगार्टेन यांचा महत्त्वपूर्ण प्रभाव पडला आहे. जन्म…
योहान गोटलीप फिक्टे (Johann Gottlieb Fichte)
फिक्टे, योहान गोटलीप : (१९ मे १७६२—२९ जानेवारी १८१४). प्रसिद्ध जर्मन तत्त्ववेत्ता आणि देशभक्त. जन्म ल्यूसेशीआतील (पू. जर्मनी) रामेनाऊ ह्या खेडेगावी. फिक्टेचे बालपण गरिबीत गेले; पण फोन मिल्टित्स ह्या उमरावाने…
जॉन ड्यूई (John Dewey)
ड्यूई, जॉन : (२० ऑक्टोबर १८५९—१ जून १९५२). प्रसिद्ध अमेरिकन तत्त्वज्ञ व शिक्षणशास्त्रज्ञ. त्यांचा जन्म बर्लिंग्टन येथे झाला. शिक्षण पुरे होताच १८८८ साली मिनेसोटा विद्यापीठात ते तत्त्वज्ञानाचे प्राध्यापक झाले. १८८९…
ब्लेझ पास्काल (Blaise Pascal)
पास्काल, ब्लेझ : (१९ जून १६२३—१९ ऑगस्ट १६६२). फ्रेंच गणितज्ञ, भौतिकीविज्ञ व धार्मिक तत्त्ववेत्ते. त्यांच्या अलौकिक बुद्धिमत्तेमुळे आधुनिक विचारवंतांमधील त्यांचे स्थान अनन्यसाधारण गणले जाते. त्यांचा जन्म क्लेरमाँ-फेरँ येथे झाला. १६२६…
काल (Time)
आपल्याला घटनांचा अनुभव येतो, तेव्हा कित्येक घटना इतर काही घटनांच्या पूर्वी किंवा नंतर घडलेल्या असतात, असाही अनुभव येतो. उदा., एखादी संबंध तान आपण ऐकतो, तेव्हा तिच्यातील काही सूर आपण अगोदर…
चारित्र्य (Character)
चारित्र्याचे किंवा शीलाचे स्वरूप दुहेरी आहे. ज्याच्या ठिकाणी चारित्र्य आहे, अशा माणसाच्या मानसिक जीवनात व वर्तनात सुसंगती असते, त्याच्या आचरणात स्थैर्य असते, कित्येक उद्दिष्ट्ये–उदा., आपल्या कुटुंबातील व्यक्तींचे कल्याण, व्यावसायिक यश…
अस्तित्ववाद (Existentialism)
आधुनिक तत्त्वज्ञानातील एक प्रमुख व प्रभावी विचारसरणी किंवा दृष्टिकोन. ज्याला अस्तित्ववाद म्हणून ओळखण्यात येते, त्या तात्त्विक मताची किंवा दृष्टिकोनाची सुरुवात सरेन किर्केगॉर ह्या डॅनिश तत्त्ववेत्त्याच्या विचारापासून झाली, असे जरी सर्वसाधारणपणे…
जोसेफ बटलर (Bishop Joseph Butler)
बटलर, जोसेफ : (१८ मे १६९२—१६ जून १७५२). अठराव्या शतकातील प्रसिद्ध आणि प्रभावी ब्रिटिश नीतिमीमांसक व ख्रिस्ती धर्मविद्यावेत्ते. जन्म वाँटिज, बार्कशर येथे. बटलर हे प्रथम प्रेसबिटेरियन पंथाचे होते; पण तरुणपणी त्यांनी…
पदार्थप्रकार (Categories)
पदार्थप्रकाराविषयीच्या उपपत्तीचा स्पष्ट प्रारंभ ॲरिस्टॉटल (इ.स.पू. ३८४‒३२२) याच्या तत्त्वज्ञानात आढळतो. आपण वेगवेगळे शब्द किंवा शब्दप्रयोग एकत्र जोडून विधाने बनवितो. अशा शब्दप्रयोगांतून ‘काही’, ‘सर्व’, ‘नाही’ इ. तार्किक शब्दप्रयोग वगळले आणि उरलेले…
लूटव्हिख आंड्रेआस फॉइरबाख (Ludwig Andreas Feuerbach)
फॉइरबाख, लूटव्हिख आंड्रेआस : ( २८ जुलै १८०४—१३ सप्टेंबर १८७२ ). जर्मन तत्ववेत्ता व धर्मशास्त्रवेत्ता. जन्म लांट्‌शूट, बव्हेरिया येथे. विद्यार्थिदशेत तो प्रथम ख्रिस्ती धर्मशास्त्राचा अभ्यासक होता; पण १८२५ मध्ये जी.…
पारिक्रमिकी (Peripatetics)
थोर ग्रीक तत्त्वज्ञ ॲरिस्टॉटल याची शिष्यपरंपरा. ॲरिस्टॉटलने प्रस्थापित केलेल्या लायसिअम पीठाच्या प्रांगणात एक छायाच्छादित मार्ग−पेरिपॅटॉस−होता आणि त्यावरून फिरत फिरत ॲरिस्टॉटल आपल्या शिष्यांना शिकवीत असे. ह्यामुळे लायसिअममध्ये विकसित झालेल्या विचारपंथाला ‘पेरिपॅटेटिक’…
इब्न रुश्द (Ibn Rushd)
इब्न रुश्द : (?११२६—१० डिसेंबर ११९८). एक अरबी तत्त्ववेत्ते. संपूर्ण नाव अबुल-वलीद मुहंमद बिन अहमद बिन रुश्द. मध्ययुगीन यूरोपात ‘आव्हेरोईझ’ (Averroes) ह्या नावाने ते ओळखले जाई. ‘स्पेनमधील सर्वश्रेष्ठ अरबी तत्त्ववेत्ते’,…