प्रत्येक धर्म हा काही मुख्य तत्त्वांवर आधारित असतो. त्याला आध्यात्मिक अधिष्ठान असते. प्रत्येक धर्मात दोन किंवा त्याहून जास्त पंथ असू शकतात. ख्रिस्ती धर्माचे सुद्धा दोन प्रमुख पंथ आहेत. ते म्हणजे ‘कॅथलिक’ आणि ‘प्रॉटेस्टंट’. दोन्ही पंथांचे संशोधन हा व्यापक व वैश्विक विषय आहे. यासाठी प्रॉटेस्टंट या पंथाचा काळानुरूप भारतातील विस्तार, तत्त्वे व संलग्न चर्चेस यांचा विचार आपण इथे करणार आहोत.
प्रॉटेस्टंट ख्रिस्ती पंथाचे प्रवर्तक मार्टिन ल्यूथर (१४८३–१५४६) हे आगुस्तिनियन संघाचे व्रतस्थ होते. जर्मनीमधील व्हिटेनबर्ग येथे ईश्वरविद्येतील डॉक्टरेट पूर्ण झाल्यावर नव्याने जन्माला आलेल्या त्याच विद्यापीठात पाच वर्षे बायबलचे प्राध्यापक होते. पंधरा शतके चालत आलेल्या ख्रिस्ती धर्मात काही वादग्रस्त बाबी डोकी वर काढत होत्या व काही उपक्रम राबविण्याच्या बाबतीत अतिरेक केला जात होता. त्याविरुद्ध उठाव करण्याच्या दृष्टीने ल्यूथर यांनी ९५ हरकतींचे एक निवेदन तयार केले. दि. ३१ ऑक्टोबर १५१७ या ‘सर्व संतांच्या सणा’च्या दिवशी कास्टेल चर्चच्या प्रवेशद्वारावर ते निवेदन चिटकवून त्याविषयी खुले चर्चासत्र मुक्रर करण्याची मागणी त्यांनी केली. त्यांना चर्चचे विभाजन नको होते; पण चर्चचे शुद्धिकरण हवे होते. ‘रिफॉर्म’ हवा होता. पण परिस्थिती हाताबाहेर गेली व त्यातून प्राचीन ख्रिस्ती प्रवाहाच्या शुद्धीकरणाऐवजी एक नवा उपप्रवाह निर्माण झाला. ‘प्रॉटेस्ट’ करणाऱ्या व रोममधील पोप या सर्वोच्च धर्माधिकाऱ्यांच्या आधिपत्याखाली राहू न इच्छिणाऱ्या या प्रवाहाला ‘प्रॉटेस्टंट’ असे म्हटले जाऊ लागले. त्याला स्वित्झर्लंडमध्ये जॉन कॅल्व्हिन व हुल्ड्राइख त्स्व्हिंग्ली व नेदरलँड येथे दुसवी हे अनुयायी मिळाले. इंग्लंडमध्ये तर पोपकडे घटस्फोटाची मागणी करणारा निपुत्रिक राजा हेन्री आठवा ह्याच्या रूपाने या विचारप्रणालीला राजाश्रय मिळाला.
प्रॉटेस्टंट पंथाची विचारधारा व तत्त्वप्रणाली : १) केवळ प्रभू येशू ख्रिस्तावर विश्वास ठेवल्यानेच मनुष्य तारण प्राप्ती मिळवू शकतो, केवळ चांगल्या कर्मांनी नव्हे. याचे समर्थन केवळ देवाकडून होऊ शकते. त्यानंतर परिवर्तन व शुद्धीकरण होते. २) प्रत्येक ख्रिस्ती व्यक्ती प्रभू येशू ख्रिस्ताद्वारे थेट देवाशी संपर्क साधू शकते. देवाबरोबर संपर्क स्थापन करण्यासाठी व पापक्षमेसाठी कोणत्याही धर्मगुरूची गरज नाही; फक्त विश्वासाची गरज असते. ३) पवित्र शास्त्र ही विश्वास व जीवनाची एकमेव नैतिक अधिकारीसत्ता आहे. परंपरेचे महत्त्व ग्राह्य आहे, ज्या वेळी ते पवित्र वचनावर आधारित आहे. ४) देव आपले प्रत्यक्ष व पूर्ण अस्तित्व पवित्र आत्म्याद्वारे ठामपणे दाखवितो. पवित्र शास्त्र फक्त अनुमानाने समजत नाही, तर भाषेविषयीच्या नियमानुसार संदर्भाने, पवित्र आत्म्याच्या साहाय्याने व प्रकाशात त्याचा अर्थ लावला जातो. ५) देवाचा प्रमुख गुण म्हणजे प्रेम. धर्म हा देव व मनुष्यांमधील कायदेशीर करार नाही; तर कृपा ही देवाची देणगी असून हे पाप्याबद्दल देवाचे प्रेम आहे. कृपा ही सर्वांसाठी विनामूल्य असून जे कोणी तिचा स्वीकार करतात व विश्वास ठेवतात, ते तिचा उपभोग घेऊ शकतात. परिणामी ही बाब दैववादी किंवा दैव नाही. ६) प्रत्येक ख्रिस्ती श्रद्धावंतासाठी त्याची किंवा तिची येशू ख्रिस्ताद्वारे मिळालेल्या तारणाचा विशेष आशीर्वाद आहेत.
भारतातील प्रॉटेस्टंट पंथाची सुरुवात : विल्यम केरी हे इंग्लिश बॅप्टिस्ट मिशनरी १७९३ साली कोलकाता येथे आले आणि १८३४ साली मृत्युपर्यंत भारतीय बनून राहिले. कोलकाता येथील सेरामपूर या गावात त्यांनी एक महाविद्यालय सुरू केले. मुख्यत:, हिंदू देशातील प्रॉटेस्टंट हे अल्पसंख्याक आहेत. परंतु मेघालय, मिझोरम, नागालँड आणि केरळ, तामिळनाडू आणि विविध पूर्वकिनारपट्टी आणि उत्तर राज्यातील मोठ्या संख्येने ईशान्येकडील राज्ये आहेत. भारतात स्थित वर्ल्ड कौन्सिल ऑफ सदस्यांची माहिती खालीलप्रमाणे आहे :
- बंगाल-ओेरिसा-बिहार बॅप्टिस्ट अधिवेशन : हा भारताचा प्रॉटेस्टंट संप्रदाय आहे. हा ओडिशा, बिहार आणि पश्चिम बंगालमध्ये भारताच्या पूर्वेकडील भागात कार्यरत आहे. या संप्रदायाचे सुमारे १२,००० सभासद आणि जवळजवळ ७० मंडळी आहेत.
- चर्च ऑफ नॉर्थ इंडिया : १९७० मध्ये अँग्लिकन (ख्रिस्ताचे चर्च ऑफ इंडिया) व इतर चर्चेस एकत्र करून हा संप्रदाय घोषित करण्यात आला. चर्च ऑफ इंडिया, पाकिस्तान, म्यानमार (बर्मा) आणि श्रीलंका (सिलोन), मेथडिस्ट चर्च (ब्रिटिश आणि ऑस्ट्रेलियन कॉन्फरन्स), बॅप्टिस्ट चर्च, चर्च ऑफ ब्रेदरेन यांचे विलिनीकरण झाले.
- चर्च ऑफ साऊथ इंडिया : अनेक प्रॉटेस्टंट संप्रदायांचे प्रतिनिधित्व भारतात केले जाते. विशेष म्हणजे ब्रिटिशांच्या आधिपत्याखाली देशभरातील धर्मप्रसार कार्याचा परिणाम म्हणजे ‘चर्च ऑफ साऊथ इंडिया’, हा देशातील सर्वांत मोठा प्रॉटेस्टंट संप्रदाय आहे. ब्रिटिश सुधारित प्रेस्बिटेरियन, मॅथडिस्ट आणि अँग्लीकन डायोसिसेस दक्षिण भारतातील तत्कालीन १४ दशलक्ष सदस्यांचा समावेश आहे.
- मलंकारा आर्थोडॉक्स सिरियन चर्च : आधुनिक केरळमधील मालंकारा किंवा केरळ या दक्षिण-पश्चिम भागात हे चर्च होते. इंडियन चर्च ऑफ द प्रेषित थॉमस, हे देशातील सामाजिक आणि सांस्कृतिक परंपरेत खोलवर रुजले होते.
- मारथोमा मलबार सीरियन चर्च : ह्याची उत्पत्ती भारताच्या दक्षिण-पश्चिम भागात प्रेषित सेंट थॉमस ह्याच्या कार्याकडे परत गेली. परंपरेनुसार संत थॉमस हा इ.स.५२ मध्ये भारतात आला आणि तेथे त्याने चर्चची स्थापना केली. मारथोमा चर्च इक्युमॅनिकल चळवळीत पूर्णपणे सामील आहे. १६५३ मध्ये हे चर्च स्वतंत्र चर्च म्हणून घोषित झाले.
- भारतातील मेथडिस्ट चर्च : हे स्वत:ला ख्रिस्ताचे शरीर आणि जगातील चर्चचा भाग म्हणून समजते. येशू ख्रिस्तामध्ये प्रकट झालेली देवावरील प्रीती समजून घेणे, सर्व लोकांना या प्रेमाची साक्ष देणे आणि त्यांचे शिष्य बनविणे, हे त्यांचे उद्दिष्ट आहे. अठराव्या शतकातील मेथडिस्ट चळवळीचा संस्थापक जॉन वेस्ली, सुधारित क्रांतीनंतरचा एकमेव प्रभावी नेता होता. त्याने इंग्लिश भाषिक जगावर प्रभाव पाडला. १८५६ मध्ये अमेरिकेतील मेथडिस्ट इपिस्कोपल चर्चने भारतात मिशन काम सुरू केले. मुंबई, कोलकाता, बेंगळुरू आणि देशभरातील इतर ठिकाणी मेथडिस्ट चर्चेसची स्थापना केली गेली.
- तेलुगू-बॅप्टिस्ट चर्चचे सामवेसम : ही नोंदणीकृत संस्था आहे. त्यात १२१४ स्वतंत्र बाप्टिस्ट चर्च आहेत. या चर्चचे हैद्राबादमधील इंटर डिनॉमिनेशनल ब्रह्मज्ञान महाविद्यालय कोलकात्याच्या सेरामपूर विद्यापीठाशी सलग्न आहे. वेल्लोरमधील ख्रिश्चन कॉलेज या चर्चशी संबधित आहे.
- ईशान्य भारतातील बॅप्टिस्ट चर्चची परिषद : ही भारतातील बॅप्टिस्ट गटांपैकी एक सर्वांत मोठी संघटना आहे. अमेरिकन मिशनरीजने या अभियानाची सुरुवात केली.
- युनायटेड इव्हँजेलिकल ल्यूथरन चर्च ऑफ इंडिया : भारताच्या पूर्वेकडील भागात दक्षिणेकडील १८५३ मध्ये आंध्र प्रदेशातील गुंटूर येथे पहिली इव्हँजेलिकल ल्यूथरन सिनड आयोजित करण्यात आली. भारतातील ल्यूथरन हे भारतीय सुरामध्ये स्वदेशी गीते तयार करण्यात अग्रेसर आहेत. जर्मन, डॅनिश, स्वीडिश, नॉर्वेजियन आणि अमेरिकन मिशन सोसायटी आणि बोर्डांनी स्थापन केलेली भारताची ल्यूथरन चर्च भारताच्या उत्तर-पूर्व भागापासून पूर्वेपर्यंत पसरली आहेत.
- भारतीय पॅन्टेकोस्टल चर्च : जगभरातील सर्वांत मोठ्या प्रॉटेस्टंट संप्रदायांपैकी एक असलेला ‘पॅन्टेकोस्टलिझम’ हादेखील वेगाने वाढत जाणारा संप्रदाय आहे. हा संप्रदाय उत्तर भारत आणि केरळ यांसारख्या भागात मोठ्या प्रमाणात पसरत आहे.
सद्यकाळात ‘असेंब्ली ऑफ गॉड’, ‘न्यू लाईफ फेलोशिप’ असे बिलीव्हर्स संप्रदाय काही प्रमाणात प्रॉटेस्टंट तत्त्वांचा पुरस्कार करतात.
समीक्षक : फ्रान्सिस कोरिया
