धोके / संकटे (Hazard)

आपत्ती निवारणासाठी संयुक्त राष्ट्रांच्या आंतरराष्ट्रीय रणनीतीनुसार (UNISDR) ‘धोका’ ही एक नैसर्गिक प्रक्रिया किंवा इंद्रियगोचर आहे, ज्यामुळे नैसर्गिक घटक आणि मानवी घटक या दोन्ही घटकांसह, अर्थव्यवस्था, समाज आणि पर्यावरण यांवर नकारात्मक प्रभाव पडू शकतो. संकटे आपत्तींचे मूळ आहेत. धोके मानवाच्या विकासास हानिकारक असतात आणि नैसर्गिक समाजात अडथळा निर्माण करतात.

धोक्यांचे वर्गीकरण :

भौगोलिक धोका : घन पृथ्वीपासून उद्भवणारा धोका. हा शब्द भूवैज्ञानिक जोखीम संज्ञेसह परस्पर बदलला जाऊ शकतो.
हायड्रोलॉजिकल धोका : पृष्ठभाग आणि गोड्या पाण्याचे आणि खार्‍या पाण्याचे प्रमाण, हालचाल आणि वितरण यांमुळे होणारी जोखीम.
हवामानशास्त्रीय धोका : काही मिनिटांपासून ते काही दिवसापर्यंत टिकणाऱ्या धोक्यांना अल्पकाळ हवामानशास्त्रीय धोका असे संबोधले जाते. उदा., एखाद्या कारखान्यातून वातावरणात विषारी वायुचा झालेला प्रसार हा अल्पकालीन हवामानशास्त्रीय धोका होय.
हवामानविषयक धोका : दीर्घकालापासून ऋत-ऋतूंमध्ये अनेक दशकांपासून परिवर्तनशीलतेमुळे वातावरणात निर्माण होणारा धोकादायक बदल म्हणजे हवामानविषयक धोका होय. उदा., प्रामुख्याने कारखान्यांतून हवेत सोडला जाणारा विषारी वायू, गाड्यांच्या धुरातून निघणारा कार्बन डाय-ऑक्साइड यांमुळे वातावरणाचा स्तर खालावला असून सूर्याचा प्रकाश वातावरणातून बाहेर जाण्यास अडचण निर्माण होते. त्यामूळे संपूर्ण जग आज जागतिक तापन (Global Warming)च्या उंबरठ्यावर उभे आहे.
जैविक धोका : एखाद्या विषाणूपासून उत्पन्न होणारा धोका म्हणजे जैविक धोका होय. उदा., करोना विषाणू.
अवकाशीय धोका : लघुग्रह, उल्का आणि धूमकेतू यांमुळे होणारी जोखीम. जेव्हा ते पृथ्वीच्या जवळ जातात, पृथ्वीच्या वातावरणामध्ये प्रवेश करतात आणि/किंवा पृथ्वीवर हल्ला करतात किंवा पृथ्वीच्या चुंबकीय मंडळावर, आयनांबर (Ionosphere) आणि वातावरणास प्रभावित करणारे आंतरदेशीय परिस्थितीत बदल करतात.

जोएल गिल आणि ब्रूस मालामूड यांनी २०१४ साली केलेल्या भूविज्ञान सर्वेक्षणात नैसर्गिक जोखीम ही सहा गटांत विभागली असून त्यांनी धोक्याचे आणि वेगवेगळ्या धोकादायक गटांचे प्रकार आणि प्रकारांचा अंदाज लावला आहे. मुख्य सहा धोका गट व त्याअंतर्गत येणारे धोक्यांचे २१ प्रकार खालीलप्रमाणे :

भौगोलिक धोका : भूकंप, त्सूनामी, ज्वालामुखीचा उद्रेक, भूस्खलन आणि धरण फुटण्याचा धोका.
जलविज्ञानी धोका : पूर आणि दुष्काळ (अवर्षण).
उथळ पृथ्वीवरील प्रक्रियेस धोका : प्रादेशिक घट आणि उन्नती, स्थानिक घट आणि वाढ आणि जमीन खाली कोसळणे.
वातावरणीय धोका : उष्णकटिबंधीय चक्रीवादळ, वादळ, गारा, वीज व वादळ, दीर्घकालीन हवामान बदल आणि अल्पकालीन हवामान बदल.
बायोफिजिकल धोका : वन्य अग्नी (वणवा).
जागेचा धोका : भू-चुंबकीय वादळ आणि अतिरिक्त परिणाम घटना.

केनेथ हेविट यांनी आपल्या रिजन्स ऑफ रिस्क (१९९७) या ग्रंथात धोक्यांना खालील विभागांमध्ये विभागले आहे :

नैसर्गिक धोक्यात चार प्रकारचे धोके (हवामानशास्त्र, जलविज्ञान, भूशास्त्रीय आणि भूगर्भिय, जैविक आणि रोगांचे धोके) समाविष्ट आहेत.
तांत्रिक धोक्यात घातक सामग्री, विध्वंसक प्रक्रिया आणि घातक अभिकल्पाचा (Design) समावेश आहे.
सामाजिक हिंसा धोक्यात शस्त्रे, गुन्हेगारी आणि आयोजित हिंसा यांचा समावेश आहे.
कंपाऊंडच्या धोक्यात धुके, धरणाचे विफलता आणि गॅस स्फोट यांचा समावेश आहे.
जटिल आपत्तींमध्ये दुष्काळ, निर्वासित, विषारी पूर, अणु कचरा आणि अणुऊर्जा प्रकल्पांचा स्फोट यांचा समावेश आहे.

भूकंप, ज्वालामुखी, भूमिपात, चक्रीवादळे, वणवा, पूर, अवर्षण, उष्ण व शीत वातलहरी, वीज पडणे, साथीचे रोग इत्यादी नैसर्गिक धोक्यांमुळे पर्यावरणीय, मानवी व वित्त हानी होते. तसेच पर्यावरणातील बिघाडामुळे मानवासह इतर काही सजीवांना धोका पोहोचण्याची शक्यता असते. नैसर्गिक पर्यावरणाच्या स्वास्थ्यास आपत्तिजनक स्थिती निर्माण होते. जैवविविधतेत लक्षणीय घट होते. पृथ्वीवरील सजीवांमध्ये एक विलक्षण अशी आंतरवीण असते. त्यातील एखाद्या घटकांतील गुणधर्मात बदल झाल्यास, या घटकाशी निगडित असलेल्या इतर घटकांच्या गुणधर्मावर परिणाम होतो. पर्यावरण अवनतीमुळे नैसर्गिक अधिवासांचा ऱ्हास होतो. नैसर्गिक परिसंस्थेत बदल होतात. काहीवेळा हे बदल विशाल भूप्रदेशावर घडून येतात. या बदलांचा भौतिक परिसंस्थांवर परिणाम होतो. परिसंस्थापूरक चक्रे विसकळित होतात. ओझोन अवक्षय, कार्बन चक्र, नायट्रोजन चक्र इत्यादींमध्ये घडून आलेले बदल ही याची उदाहरणे आहेत. जागतिक तापन (हवामान बदल) हे व्यापक स्तरावरील परिसंस्था बिघाडाचे व पर्यावरण अवनतीचे ज्वलंत उदाहरण आहे.

उपाययोजना : धोक्यांपासून बचाव करण्यासाठी योजनाबद्ध पूर्वतयारी करून ती योग्य रीत्या अमलात आणणे, धोक्यांची तीव्रता कमी करणे–जसे की, खंडाळा घाटात दरडी कोसळून जिवीत वित्तहानी होते. तसेच रस्ते बंद होतात, वाहतूक खोळंबते. या धोक्यासाठी उपाय म्हणून घाटातील रस्त्याच्या बाजुच्या बुरुजांना डोंगरकडांना जाळी बसविणे. पूर येणार हे समजल्यावर मुख्यतः पूरबाधित क्षेत्रातील लोकांच्या तात्पुरत्या स्थलांतरासाठी जागा निश्चित करणे, त्यांना सुरक्षितस्थळी पोहोचविणे. चक्रीवादळ संरक्षक निवारे बांधणे, भूकंप प्रतिरोधक घरे/इमारती बांधण्याकरता संबंधित अभियंत्यांना/गवड्यांना याबाबतचे प्रशिक्षण देणे, पूर न येण्यासाठी मोठमोठे बंधारे बांधणे इत्यादी.

संदर्भ :