सतराव्या शतकातील इंग्लिश विचारवंतांचा एक गट. ह्यांचे कार्य मुख्यतः धर्मशास्त्र, नीतिशास्त्र आणि तत्त्वज्ञान ह्या क्षेत्रांत आहे. बुद्धी आणि श्रद्धा, विज्ञान व धर्म ह्यांत मानल्या जाणाऱ्या द्वंद्वाचे आणि विरोधाचे निराकरण करण्याचा…
मानवाच्या वागण्याला काही तरी प्रयोजन वा हेतू असतो. मानव शेतात बी पेरतो ते त्यापासून पीक निघून खायला मिळावे म्हणून. मानवाच्या वर्तनाचा अर्थ लावायचा असेल, तर त्या वर्तनाच्या पूर्वीच्या घटनाच फक्त…
भातखंडे, विष्णु नारायण : (१० ऑगस्ट १८६० - १९ सप्टेंबर १९३६). हिंदुस्थानी संगीतक्षेत्रातील एक थोर संशोधक, संगीतशास्त्रकार व संगीतप्रसारक. जन्म वाळकेश्वर, मुंबई येथे. मूळ गाव कोकणातील नागाव (जि. रायगड). त्यांचे वडील…
विद्युत प्रणालीमध्ये निर्मिती केंद्रापासून पारेषण व वितरण तारमार्गामार्फत ग्राहकापर्यंत विद्युत पुरवठा केला जातो. पारेषण वाहिनीसाठी मनोरे (Tower) उभारले जातात आणि वितरणासाठी खांब (Pole) किंवा भूमिगत केबल टाकली जाते. मनोरे वा…
बकल, हेन्री टॉमस : (२४ नोव्हेंबर १८२१–२९ मे १८६२). प्रसिद्ध इंग्रज इतिहासकार. इंग्लंडमधील ली (केन्ट) येथे सधन कुटुंबात जन्म. कडव्या कॅल्व्हिन पंथीय आईचे आणि संपन्न दशेतील काँझेर्व्हेटिव्ह पंथीय वडिलांचे त्याच्या…
[latexpage] (बोर आणवीय प्रतिकृती; Bohr atomic model, बोर प्रतिकृती; Bohr model). अणूंची आणवीय संरचना, विशेषतः हायड्रोजन अणूची संरचना समजावून सांगण्याच्या हेतूने नील्स बोर (१८८५—१९६२) या डॅनिश शास्त्रज्ञानी आपला सिद्धांत मांडला.…
[latexpage] (स्थिरांक; $h$). भौतिकशास्त्रातील एक महत्त्वाचा स्थिरांक. या स्थिरांकाचा संबंध प्रकाश ऊर्जा आणि ऊर्जेच्या पुंजकरणाशी आहे. अत्यंत सूक्ष्म मूल्य असलेले काही स्थिरांक भौतिकशास्त्रात आढळतात, प्लांक स्थिरांक अशा स्थिरांकांचं एक ठळक…
घरगुती वापरासाठी किंवा औद्योगिक कारणांसाठी लागणारी ऊर्जा ( उष्णता, प्रकाश किंवा वीज ) मिळविण्यासाठी जे पदार्थ अथवा वस्तू वापरल्या जातात, त्यांना ऊर्जा संसाधने म्हणतात. मानवाने विज्ञान आणि तंत्रज्ञानात केलेल्या प्रगतीमुळे…
बियांमध्ये एक बीजपत्र असणार्‍या सपुष्प वनस्तींना एकदलिकित वनस्पती म्हणतात. या वनस्पतींच्या ५०,०००-६०,००० जाती असून त्यांपैकी सर्वांत जास्त म्हणजे सु. २०,००० ऑर्किडच्या (आमराच्या) जाती आहेत. या वनस्पतींची मुळे तंतुमय व आंगतुक…
ऊती म्हणजे बहुपेशीय सजीवांमधील एकाच प्रकारची संरचना आणि कार्य करणार्‍या पेशींचा समूह. ऊतिविज्ञानात मुख्यत: ऊतींचा, तसेच पेशींचा आणि इंद्रियांचा समावेश होतो. १८५१ सालामध्ये ऊतिविज्ञानावरील पहिला ग्रंथ जर्मन भाषेतून प्रसिद्ध झाला.…
ज्या सजीवांमध्ये प्रजननासाठी केवळ पुं-जननेंद्रिय असणारे (नर) आणि स्त्री-जननेंद्रिय असणारे (मादी) असे दोन गट असतात, त्या सजीवांना एकलिंगी म्हणतात. मात्र, काही सजीवांमध्ये पुं.- आणि स्त्री-जननेंद्रिये एकाच शरीरात आढळतात. अशा सजीवांना…
सजीवांच्या पेशीत असलेल्या जनुकीय माहितीत घडून आलेला बदल म्हणजेच उत्परिवर्तन. उत्परिवर्तनामुळे जनुकांमध्ये किंवा गुणसूत्रांमध्ये बदल होतो आणि त्यामुळे त्यांच्या विशिष्ट लक्षणांमध्ये बदल घडून येतात. काही उत्परिवर्तनांमुळे डोळ्यांना स्पष्ट जाणवणारे बदल…
उत्क्रांती म्हणजे क्रमविकास. जीवसृष्टीत अविरत घडत राहणारी बदल-प्रक्रिया. या प्रक्रियेतून लाखो वर्षांच्या कालावधीत आदिजीवांमध्ये बदल होऊन अतिप्रगत प्राणी आणि वनस्पती उत्पन्न झाले आहेत. उत्क्रांती (क्रमविकास) कशी घडून आली, हा आजही…
जीवशास्त्राची एक शाखा. सजीवांचा तपशीलवार अभ्यास करण्याकरिता असलेल्या सैद्धांतिक शाखांपैकी एक. पूर्वी या शाखेत सजीवांचा आकार, स्वरूप व संरचना यांचा अंतर्भाव केला जात असे; परंतु सध्या अंतर्रचनेचा विचार शरीररचनाशास्त्र व…
शरीराच्या प्रतिरक्षा (रोगप्रतिकारक) प्रणालीमध्ये प्रामुख्याने रक्तातील पांढर्‍या पेशी महत्त्वाची भूमिका पार पाडत असतात. लसिका पेशी (एक प्रकारच्या पांढर्‍या पेशी) व त्यापासून तयार होणारी प्रतिपिंडे शरीरात प्रवेश करणार्‍या जीवाणूंचा नायनाट करतात…