गुणसूत्रांतील अपसामान्यतेमुळे किंवा जनुकांमधील उत्परिवर्तनामुळे निर्माण झालेले आजार म्हणजे आनुवंशिक विकृती. गुणसूत्रांच्या संख्येत किंवा संरचनेत बदल झाल्याने या विकृती उद्भवतात आणि शरीराच्या कार्यात बिघाड होतो. दुभंगलेले ओठ, वर्णकहीनता यांसारखी शारीरिक…
सजीवांमधील गुणधर्म एका पिढीमधून दुसर्‍या पिढीत कसे उतरतात, याचा सामान्यपणे आणि जनुकांचा विशेषकरून अभ्यास करणारी जीवशास्त्राची एक शाखा. या शाखेला आनुवंशिकी असेही म्हणतात. इतिहासकालपूर्वीपासून आनुवांशिकतेचा प्रभाव माहीत असला, तरी (…
आरोग्यपूर्ण जगण्याचे विज्ञान म्हणजे आरोग्यविज्ञान. आरोग्य ही प्रतिबंधात्मक व रक्षणात्मक संकल्पना आहे. त्यासाठी नेहमी आचरणात आणण्याच्या सर्व बाबी व पद्धतींचा यात समावेश होतो. ‘आरोग्य’ ही सकारात्मक संकल्पना असून त्यात शारीरिक,…
सजीवाचा जन्म आणि मृत्यू यांदरम्यानचा कालावधी म्हणजे सजीवाचा आयुःकाल. जीवविज्ञानाच्या व्याख्येनुसार सजीवाचा आयुःकाल हा गर्भधारणा ते मृत्यू यांदरम्यानचा कालावधी असे ठरविला जातो. याच कालावधीत सजीवाच्या संरचनेत आणि कार्यात अनेक बदल…
[latexpage] पुंज सांख्यिकीमध्ये सरूप (समसमान, identical) बोसॉनांच्या (Boson) संहतींच्या विविध पुंज स्थितींमध्ये वंटन (distribution) करणाऱ्या सांख्यिकीला बोस-आइन्स्टाइन सांख्यिकी असे म्हणतात. (परिवलनसंख्या ०, १, २ अशी असणाऱ्या कणांना बोसॉन असे म्हणतात.)…
[latexpage] पुंज सांख्यिकीमध्ये, सरूप (समसमान, identical) फेर्मिऑनांच्या (Fermions) संहतीचे विविध पुंज अवस्थांमध्ये वंटन (distribution) करणाऱ्या सांख्यिकीला फेर्मी-डिरॅक सांख्यिकी असे म्हणतात. (पॉलीच्या विवर्जन तत्त्वाचे पालन करणाऱ्या कणांना फेर्मिऑन असे म्हणतात आणि…
[latexpage] न्यूट्रिनो (Neutrino; $\nu$) हे अबल आंतरक्रिया असलेले मूलभूत कण आहेत. न्यूट्रिनोंच्या तीन प्रजाती आहेत. त्यांना इलेक्ट्रॉन न्यूट्रिनो (electron neutrino; $\nu_e$), म्यूऑन न्यूट्रिनो (muon neutrino; $\nu_\mu$) आणि टाऊ न्यूट्रिनो (tau…
[latexpage] सर्व प्रकारच्या मूलभूत आंतरक्रियांमध्ये भाग घेणाऱ्या कणांना हॅड्राॅन (Hadron) म्हणतात. हॅड्राॅनची उदाहरणे म्हणजे अणुकेंद्रात असलेले प्रोटॉन (Proton; $P$) आणि न्यूट्रॉन (Neutron; $n$) हे कण तसेच न्यूक्लीय बल निर्माण करणारे मेसॉन (meson). …
[latexpage] पुंज स्थितिगतिशास्त्रातले अत्यंत महत्त्वाचे तत्त्व. या तत्त्वावुसार ‘एखाद्या पुंज संहतीमधील दोन सरूप (identical) फेर्मिऑन (Fermion) एकाच वेळी एकाच अवस्थेत असू शकत नाहीत.’ उदा., अणूंमधील इलेक्टॉनांची अवस्था चार पुंजसंख्यांनी निर्धारित करता…
[latexpage] (अंकीय स्थिरांक, Numerical constant). आयतन मापांक घन पदार्थाच्या (Solid) अथवा द्रायूच्या (fluid) लवचिकता (elasticity) या महत्त्वाच्या गुणधर्मावर भाष्य करतो. एखाद्या पदार्थावर सर्व बाजूंनी दाब (Pressure) दिला असता, त्याच्या आकारमानात…
[latexpage] अणुकेंद्रकाचे जवळजवळ समान वस्तुमान असलेल्य़ा दोन भागांमध्ये होणाऱ्या विभाजनाच्या प्रक्रियेला न्यूक्लीय विखंडन म्हणतात. साधारणपणे युरेनियम (uranium) अथवा त्याहून अधिक वस्तुमान असलेल्या अणुकेंद्रकांचे उत्स्फूर्तपणे विखंडन होते. अशा विखंडनांला उत्स्फूर्त (spontaneous)…
[latexpage] अणू आणि रेणूंमूळे निर्माण होणारे चुंबकीय क्षेत्र प्रामुख्याने इलेक्ट्रॉनांच्या गतीमुळे निर्माण होते आणि त्यामुळे त्यांच्या चुंबकीय आघूर्णाचे (magnetic moment) मूल्य सर्वसाधारण अनाधुनिक एककाहून बरेच लहान असते. त्यामुळे बोर मॅग्नेटॉन…
[latexpage] (भौतिकी). पॅरिटी उल्लंघन. सममिती (symmetry) आणि अक्षय्यत्वाचे नियम (conservation law) ह्या भौतिकीमधील महत्त्वाच्या संकल्पना आहेत. समता अथवा परावर्तन सममिती (reflection symetry) ही अशीच एक सममिती आहे आणि तिचे उल्लंघन…
लघुग्रहांचा शोध १९९८पर्यंत चार पायऱ्यांमध्ये नोंदवला जात असे. आकाशाच्या ठराविक भागाचे सातत्याने (दर दिवशी किंवा ठराविक कालावधीने एका माहीत असलेल्या ताऱ्याची जागा प्रतिमेत कायम त्याच जागी राहील अशा प्रकारे हे…
[latexpage] ($\alpha decay$, $\alpha particle$) अणुकेंद्रकातून अल्फा कण अथवा हीलियमचे $({}_2He^4)$ अणुकेंद्रक उत्सर्जित होऊन होणाऱ्या अणुकेंद्रकाच्या ऱ्हासास अल्फा ऱ्हास म्हणतात. या ऱ्हासाचे सैद्धांतिक स्पष्टीकरण जॉर्ज गॅमो (George Gamow) या रशियन…