सद्यकालीन विद्युत यंत्रणेत (ग्रिड) विद्युत निर्मिती केंद्रे, उपकेंद्रे परस्परांना उच्च व्होल्टता पारेषण वाहिन्यांनी जोडलेली असतात. तंत्र-आर्थिक (Techno-Economic) दृष्टिकोनातून ही बाब आवश्यक आहे. अशा संरचनेत दोन उपकेंद्रांना जोडणाऱ्या भिन्न मार्गांवरून अनेक…
दिवसभरात विजेची मागणी ही सतत बदलत असते. तसेच आठवड्यातील सुट्टीचा दिवस, वर्षभरातील निरनिराळे सण / ऋतू व त्यामुळे होणाऱ्या वातावरणातील बदलामुळे मागणीत बदल होत जातो. साहजिकच विद्युत पुरवठा यंत्रणेला मागणीनुसार…
विसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात मुंबई, कोलकाता, पुणे अशा महानगरांचा अपवाद वगळता अन्य शहरांमध्ये, गावांमध्ये विद्युत पुरवठा करण्यासाठी स्थानिक पातळीवर छोटे जनित्र (बहुदा डिझेलवर चालणारे) असते व ते संबंधित शहर व गावांमध्ये…
निरनिराळ्या कारखान्यांतून आणि औद्योगिक वसाहतींतून उत्पादन होत असताना निरुपयोगी झालेला माल किंवा वस्तू म्हणजे ‘औद्योगिक अपशिष्ट’ होय. औद्योगिक क्रांतीनंतरच्या काळात औद्योगिकीकरणाबरोबरच विज्ञान आणि तंत्रज्ञानातही वेगाने प्रगती होत गेली. निर्मिती आणि…
[latexpage] फलन ही संकल्पना आधुनिक गणितातील काही अतिशय महत्त्वपूर्ण संकल्पनांपैकी एक आहे. एखाद्या घटकाचे दुसऱ्या घटकावरील अवलंबित्व (dependence) फलनाच्या माध्यमातून व्यक्त करता येते. जेव्हा एकमेकांशी संबंध असलेल्या दोन घटकांपैकी एक…
एखाद्या कार्बनी संयुगातील विक्रियाशील हायड्रोजन अणूचे ॲसिटिक (CH3— CO) या गटाने प्रतिष्ठापन करण्याच्या (हायड्रोजन अणू काढून त्या जागी ॲसिटिक गट घालण्याच्या) विक्रियेला ‘ॲसिटिलीकरण’ म्हणतात. या विक्रियेला IUPAC नामकरण पध्दतीप्रमाणे एथेनॉलीकरण…
प्राचीन ईजिप्शियन सूर्यदेवता. ईजिप्शियन पुराणकथांमध्ये तिचा उल्लेख ‘विश्वनिर्माता’ असा आढळतो. ‘रा’ तसेच ‘री’ असे या देवतेचे उल्लेख आढळतात. ‘रा’ ही ‘मध्यान्ह सूर्यदेवता’ (Noon Sun) आहे. ईजिप्तमधील पाचव्या राजवंशाच्या काळात म्हणजे…
ॲलिफॅटिक व ॲलिसायक्लिक हायड्रोकार्बनांचे ॲरोमटिक हायड्रोकार्बनांत रूपांतर करणे या प्रक्रियेस ‘ॲरोमॅटीकरण’ म्हणतात. खनिज तेल उद्योगधंद्यात या प्रक्रियेला फार महत्त्व आहे. दुसऱ्या महायुद्धकाळी स्फोटक द्रव्यांच्या निर्मितीकरिता टोल्यूइन या संयुगाची फार आवश्यकता होती. त्या वेळी खनिज…
अमाइन वर्गातील संयुगे तयार करण्याच्या क्रियेला अमिनीकरण म्हणतात. अमोनिया (NH3) मधील एक अथवा अधिक हायड्रोजन अणूंच्या जागी एक अथवा अधिक अल्किल-गट किंवा अरिल अराल्किल किंवा सायक्लो अल्किल-गट कल्पिले म्हणजे अमाइन-वर्गाची…
कारबॉक्सिलिक अम्‍लांच्या —COOH गटातील -OH चे प्रतिष्ठापन (संयुगातील एखाद्या अणूच्या जागी दुसरा अणू येणे) -NH2 या गटाने झाले म्हणजे अमाइडे सिद्ध होतात. -NH2 मधील एक अथवा दोन्ही हायड्रोजन अणू प्रतिष्ठापित…
अमोनियाच्या (NH3) एक, दोन किंवा तिन्ही हायड्रोजन अणूंच्या जागी एकसंयुजी हायड्रोकार्बन मूलकांची प्रतिष्ठापना करून अमोनियापासून मिळणाऱ्या कार्बनी संयुगांचा एक गट. अमोनिया प्रतिष्ठापन : अमोनियातील एका अणूचे प्रतिष्ठापन केल्यास प्राथमिक अमाइने,…
अम्‍लांची अमोनियासह किंवा त्याच्या पाण्याची विद्रावाशी विक्रिया होण्याने अमोनियाची लवणे तयार होतात. त्याच्यात NH4+ हा रंगहीन आयन (विद्युत् भारित मूलक) असतो. त्यामुळे अमोनियाची लवणे सामान्यतः रंगहीन असतात. त्यांच्यातील धनायन (ऋण…
इतिहास : ख्रि.पू. ४ थ्या शतकात ईजिप्तमधील लोक उंटाची लीद जाळल्यावर जी काजळी जमते तिच्यापासून अमोनियम क्लोराइड (नवसागर) बनवीत. ते बनविण्याची जागा ज्यूपिटर अमोनच्या देवळाजवळ असे. म्हणून त्या लवणाला ‘साल…
[latexpage] संच ही आधुनिक गणितातील एक मूलभूत संकल्पना आहे. गेओर्क कॅन्टर (Georg Cantor) या जर्मन गणितज्ञाने या संकल्पनेचा सखोल अभ्यास केला. पुढे रिखार्ट डेडेकिंट, बर्ट्रंड रसेल व इतर गणितज्ञांनी संचातील…
आढळ : कार्बन डायऑक्साइड हे कार्बनचे असेंद्रिय संयुग आहे. वातावरणातील हवेत कार्बन डायऑक्साइड मुक्त स्वरूपात आढळतो आणि त्याचे प्रमाण सुमारे ०.०४% आहे. झाडांना प्रकाशसंश्लेषणाद्वारे अन्न तयार करण्यासाठी तो आवश्यक घटक…