मराठी विश्वकोश

बहुमत (Majority)

बहुमत : बहुमत ही एक राजकीय प्रक्रिया आणि सिद्धांताशी संबंधित संकल्पना आहे. सर्वाधिक मते, निर्विवाद बहुमत आणि विशेष बहुमत अशा संकल्पना या संदर्भात वापरल्या जातात. शब्दशः अर्थ निम्म्याहून अधिक असा…

Read more about the article झोजी ला खिंड (Zoji La Pass)

भारताच्या लडाख या केंद्रशासित प्रदेशाच्या कारगील जिल्ह्यातील खिंड. समुद्रसपाटीपासून ३,५२८ मी. उंचीवर ही खिंड स्थित आहे. झोजी ला म्हणजे जोरदार हिमवादळ (ब्लिझर्ड) मुक्त पर्वतीय प्रदेशातील खिंड. लडाखी, तिबेटी आणि हिमालयीन…

मर्यादित दायित्व असलेली भागीदारी (Limited Liability Partnership)

कोणताही व्यवसाय करण्यासाठी कंपनी स्थापन करणे, भागीदारीत व्यवसाय करणे अथवा एका व्यक्तीने स्वतंत्रपणे प्रोप्रायटर म्हणून एखादा व्यवसाय सुरू करणे हे मार्ग सर्वसाधारणपणे अवलंबिले जातात. मर्यादित दायित्व भागीदारी कायदा - २००८…

इब्राहिम अल्काझी (Ebrahim Alkazi)

अल्काझी, इब्राहिम : (१८ ऑक्टोबर १९२५ – ४ ऑगस्ट २०२०). आधुनिक भारतीय नाट्यसृष्टीत मूलभूत कार्य करणारे रंगकर्मी आणि राष्ट्रीय नाट्य विद्यालयाचे संचालक. इब्राहिम यांचा जन्म पुणे येथे झाला. त्यांचे वडील…

सुलभ अनुलंब बाष्पित्र (Simple Vertical Boiler)

सुलभ अनुलंब बाष्पित्रास दंडगोलाकृती अनुलंब कुपी असते. या कुपीत दंडगोलाकृती ज्‍वलनकोठी (firebox) असते. या ज्‍वलनकोठीच्या वरील बाजूस एक अनुलंब नलिका असते ज्याद्वारे बाष्पित्रांतील ज्वलनवायू उत्सर्जित केला जातो. पाण्याचे अभिसरण चांगले…

सरलादेवी चौधरी (Saraladevi Chaudhurani)

चौधरी, सरलादेवी : (९ सप्टेंबर १८७२ — १८ ऑगस्ट १९४५). भारतीय स्वातंत्र्यचळवळीतील कार्यकर्त्या आणि स्त्रीवादी नेत्या. त्यांचा जन्म कलकत्ता (कोलकाता) येथे झाला. वडील जानकीनाथ घोषाल हे बंगाल काँग्रेसचे माजी सरचिटणीस…

निळीचा उठाव (Indigo Revolt) (Blue Mutiny)

भारतातील बंगाल प्रांतातील नीळ उत्पादक शेतकर्‍यांनी मळेवाल्यांविरुद्ध केलेला प्रसिद्ध उठाव (१८५९-६०). हा उठाव ‘ब्लू म्यूटिनी’ म्हणूनही ओळखला जातो. मोगल काळापासून बिहारमधील नीळ प्रसिद्ध होती. १८ व्या शतकात बिहारमधील एक महत्त्वाचे…

ऊर्जा पडताळा (Energy Audit)

ऊर्जा पडताळा म्हणजे ऊर्जा संवर्धनासाठी पद्धतशीर प्रयत्नांच्या दिशेने पहिली पायरी आहे. या प्रक्रियेमध्ये ऊर्जा वापराचा अभ्यास केला जातो आणि ऊर्जेचा खर्च कमी करण्यासाठी कोणत्या पर्यायांचा वापर केला जाऊ शकतो याचे…

एन्की (Enki)

अँकी/इआ : सुमेरियन जलदेवता. मेसोपोटेमियन देवतांमधील एक प्रमुख देव. तो अनु आणि नामू यांचा पुत्र मानला जातो. ह्या देवतामंडळातील अत्यंत चतुर देव मानला गेला आहे. त्याच्या चातुर्याच्या कथा सुमेरमध्ये सर्वश्रुत…

आलंबन

आलंबन या शब्दाचा सामान्य अर्थ म्हणजे ज्याच्या आश्रयाने वस्तू स्थिर राहते, ते स्थान होय. योगदर्शनामध्ये ‘ध्यान किंवा समाधीमध्ये चित्त ज्या विषयावर एकाग्र असते’, त्या विषयाला आलंबन अशी संज्ञा आहे. समाधि…

प्रतिप्रसव / प्रतिसर्ग (Pratiprasava / Pratisarga)

‘प्रसव’ किंवा ‘सर्ग’ याचा अर्थ सृष्टी किंवा निर्मिती असा आहे. ‘प्रतिप्रसव’ म्हणजे त्रिगुणात्मक सृष्टीचा क्रमश: मूळ कारणात लय होणे. प्रकृति म्हणजे सत्त्व, रजस्, तमस् या त्रिगुणांची साम्यावस्था होय. या अवस्थेतील प्रकृतीला…

असम्प्रज्ञात समाधि (Asamprajnata Samadhi)

योगदर्शनानुसार ज्या अवस्थेमध्ये चित्ताच्या कोणत्याही वृत्ति नसतात व पुरुषाला (आत्म्याला) कोणत्याही विषयाचे ज्ञान होत नाही, अशी अवस्था म्हणजे असम्प्रज्ञात समाधि होय. ज्या अवस्थेत सम्यक् (सम्) - यथार्थ आणि प्रकृष्ट (प्र)…

गुडरुन कॉर्व्हिनस (Gudrun Corvinus)

कॉर्व्हिनस, गुडरुन : (१४ डिसेंबर १९३१ — १ जानेवारी २००६). जर्मन प्रागैतिहासिक पुरातत्त्वज्ञ. त्यांचा जन्म पोलंडमध्ये श्टेट्सीन (श्टेटीन) येथे झाला. जर्मनीतील बॉन विद्यापीठातून पदवी घेतल्यानंतर त्या पुढील शिक्षणासाठी ट्युबिंगन विद्यापीठात…

आधुनिक काळाचे पुरातत्त्व (Archaeology of Modern Period)

आधुनिक काळाचे पुरातत्त्व या शाखेची संशोधन पद्धत सर्वसाधारणपणे ऐतिहासिक व मध्ययुगीन काळाच्या पुरातत्त्वासारखी आहे. या शाखेचे मुख्य उद्दिष्ट आधुनिक काळातील लोकजीवन आणि संस्कृती यांचा भौतिक अवशेषांच्या आधारे मागोवा घेणे हे…

रामचंद्र जोशी (R. V. Joshi)

जोशी, रामचंद्र : (? १९२० — ६ ऑक्टोबर १९९७). विख्यात भारतीय आद्य पुरातत्त्वीय भूवैज्ञानिक. त्यांचा जन्म कर्जत येथे झाला. फर्ग्युसन महाविद्यालयातून प्रथम श्रेणीत बी. एस्सी. पदवी घेतल्यानंतर (१९४२) त्यांनी मुंबई…