संगमनेरकर, गुलाबबाई : (१९३२). महाराष्ट्रातील सुप्रसिद्ध लावणी कलावंत. नृत्यचंद्रिका म्हणून त्यांना ओळखले जाते. लावणी क्षेत्रात बैठकीच्या लावणीची अदाकारी याविषयी ज्या ज्या वेळी बोलले जाते तेव्हा हमखास डोळ्यासमोर येणारे नाव म्हणजे…
निसर्गात सापडण्याऱ्या मूलद्रव्याचे भौतिक व रासायनिक गुणधर्मानुसार स्थूलमानाने धातू आणि अधातू असे दोन वर्ग पाडतात. त्यांतील पहिल्या वर्गाच्या मूलद्रव्यास घासून पृष्ठभागावर चकाकी आणता येते. त्यावर हातोडा मारला तर नाद उत्पन्न…
नौटंकी : भारतातील प्रसिद्ध लोकनाट्यप्रकार. भारतात उत्तरप्रदेशातच नव्हे तर राजस्थान, बिहार, हरियाणा, पंजाब या राज्यात हा लोकनाट्य प्रकार लोकप्रिय आहे. उत्तर प्रदेशात तो अधिक प्रसिद्ध आहे. भारताच्या उत्तरेकडे नौटंकी या…
नाट्यशास्त्रातील नृत्यविषयक संदर्भ : शास्त्रपरंपरेत स्वतंत्र शास्त्र म्हणून समावेश केलेल्या नृत्य ह्या विषयाचे ठोस संदर्भ आपल्याला भरतमुनींचे नाट्यशास्त्र ह्या ग्रंथामध्ये मिळतात. नाट्यशास्त्र हा केवळ नाट्य ह्या विषयावर आधारलेला ग्रंथ नसून…
भक्तपरिज्ञा प्रकीर्णकम्‌ : (भत्तपरिन्नापइन्नय). अर्धमागधी भाषेतील पंचेचाळीस आगमांच्या दहा प्रकीर्णकांतील हे चौथे प्रकीर्णक आहे. भक्त म्हणजे आहार व परिज्ञा म्हणजे आहाराचा त्याग करणे. आहाराचा क्रमाक्रमाने त्याग करून मरणसमाधिकडे जाणे हा…
कोकिन वाकाश्यु : (कोकिनश्यु). हेइआन कालखंडामध्ये केलेले प्राचीन व हेइआन काळात केलेल्या जपानी कवितांचे संकलन. म्हणून त्याच्या नावातच प्राचीन आणि वर्तमान अशा अर्थाच्या कांजी (चिनी अक्षरे) आहेत. त्या कालखंडामध्ये सम्राटांच्या…
महालक्ष्मी यात्रा पणज : जेष्ठागौरी मंदिर पणज महाराष्ट्रातील धार्मिक परंपरेत शिव-पार्वती यांची पूजा अनेक वर्षापासून केली जात आहे. पार्वती हीच जेष्ठा गौरी म्हणून लोकांच्या मनात रूढ आहे. त्यामधून जेष्ठागौरी व…
विजडम, जॉन : (१९०४−१९९३). विश्लेषणवादी ब्रिटिश तत्त्वज्ञ. मूर, ब्रॉड, मॅक्टॅगार्ट यांच्या व्याख्यानांना नियमित हजेरी लावून ते १९२४ मध्ये केंब्रिज विद्यापीठातून बी. ए. उत्तीर्ण झाले. पुढील पाच वर्षे त्यांनी नॅशनल इन्स्टिट्यूट…
माजिदी, माजीद : (१७ एप्रिल १९५९). प्रसिद्ध इराणी चित्रपट दिग्दर्शक, निर्माता व पटकथाकार. त्यांचा जन्म तेहरान, इराण येथे झाला. तेहरान येथे मध्यमवर्गीय इराणी कुटुंबात वाढलेल्या माजीदींनी वयाच्या चौदाव्या वर्षापासून हौशी…
ईजिप्शियन पपायरसांवरील थडग्यांतील सुशोभित हस्तलिखिते. ईजिप्शियन बुक ऑफ द डेड किंवा मृतात्म्याचे पुस्तक म्हणजे काही विशिष्ट मंत्रांचा संग्रह असून तो मृतात्म्याला मृत्यूनंतरच्या आयुष्यात मार्गनिर्देशन करतो, असे मानले जात असे. ह्या…
नेफेलीन हे फेल्स्पॅथॉइड गटातील महत्त्वाचे परंतु विरळच आढळणारे खनिज. पाटण : (1010) स्पष्ट; कठिणता ५.५ – ६.०; वि. गु. २.५५ – २.६६; चमक काचेसारखी; स्पर्श ग्रिजाप्रमाणे; रंगहीन, पांढरा, पिवळा, करडा,…
डोलेराइट हा अल्पसिलिका व मध्यम कणी असलेला सामान्य अग्निज खडक आहे. अमेरिकेत याला डायाबेस म्हणतात. फेलस्पार खनिज गटाच्या प्लॅजिओक्लेज श्रेणीतील - लॅब्रॅडोराइट व पायरॉक्झीन खनिज गटातील ऑजाइट ही यातील प्रमुख…
ज्वालामुखी खडक प्रकारातील लाव्हा थरांनी बनलेला बेसाल्ट खालोखाल विपुल आढळणारा खडक. प्लॅजिओक्लेज खनिज याचा मुख्य घटक असून हॉर्नब्लेंड व कृष्णाभ्रकसुद्धा यात असते. या तिन्ही खनिजांचे बृहत्स्फट (मोठे स्फटिक) आणि घट्ट…
गोसान म्हणजेच लोहाची टोपी (Iron Hat). भूपृष्ठापाशी उघड्या पडलेल्या, गंधकयुक्त रासायनिक घटक असलेल्या खडकांतील खनिज घटकांचे, पाण्याच्या (भूजलाच्या) सानिध्यात अनुकूल रासायनिक हवामान आणि व्यापक ऑक्सिडेशन प्रक्रियांमुळे न विरघळणाऱ्या (अद्राव्य सल्फाइडसचे…
सॅनिडीन हे फेल्स्पार गटातील एक खनिज असून ऑर्थोक्लेजचा (KAlSi3O8) हा एक प्रकार आहे. याला ज्वालामुखीय ऑर्थोक्लेज असेही म्हणतात. स्वच्छ काचेप्रमाणे भासणारी सॅनिडीनची स्फटिके चपटया वडीसारखी आढळतात. सॅनिडीन हा ग्रीक शब्द असून…