मराठी विश्वकोश

संख्या (Numbers)

[latexpage] संख्येचे प्रकार : संयुक्त संख्या : ज्या मूळ संख्या नाही आणि 1 पेक्षा मोठ्या आहेत, अशा नैसर्गिक संख्येला संयुक्त संख्या असे म्हणतात. म्हणजेच ज्या संख्येला 1 व ती संख्या या…

एडवर्ड गिबन (Edward Gibbon)

गिबन, एडवर्ड : (२७ एप्रिल १७३७ — १६ जानेवारी १७९४). प्रसिद्ध इंग्लिश इतिहासकार. जन्म पट्‌नी (सरे) येथे एका सुखवस्तू कुटुंबात. त्याची प्रकृती प्रथमपासूनच अत्यंत नाजुक होती. त्यात त्याची आई १७४५…

चार्ल्‌स द गॉल (Charles de Gaulle)

गॉल, चार्ल्‌स द : (२२ नोव्हेंबर १८९० — ९ नोव्हेंबर १९७०). फ्रान्सला प्रतिष्ठा करून देणारा कणखर, समर्थ व निःस्वार्थी नेता. उत्तर फ्रान्समधील लील या गावी जन्म. तो सेंट सीर या लष्करी…

विवेकख्याति ही संज्ञा विवेक + ख्याति या दोन पदांनी मिळून बनली आहे. विवेक या शब्दाचा सामान्य अर्थ ‘दोन पदार्थांमधील भेदाचे ज्ञान’ असा होतो; परंतु, सांख्ययोग दर्शनांमध्ये विवेकख्याति ही पारिभाषिक संज्ञा…

श्रेणिसत्ताक राज्य (Corporate State)

श्रेणिसत्ताक राज्य : प्रादेशिक सीमांऐवजी कार्यिक उद्योगधंद्याप्रीत्यर्थ संघटित झालेली राज्यसंस्था. अशा राज्यात मालक आणि कामगार (कर्मचारी) परस्परांच्या कार्यक्षेत्रात महामंडळे, व्यवसायसंघ किंवा श्रेणी यांच्या माध्यमांतून (व्दारे) संघटित होतात आणि त्या क्षेत्रातील…

वल्ली

[latexpage] कुट्टक म्हणजे कूट प्रश्न. प्राचीन भारतीय गणित साहित्यात अनेक कुट्टके आढळून येतात. सामान्यतः ही कुट्टके (problems) एकचल (one variable), द्विचल(two variable) किंवा बहुचल (many variable) समीकरणे असतात. दोन किंवा…

वसंत देसाई (Vasant Desai)

देसाई, वसंत कृष्णाजी : (? जून १९१२ – २२ डिसेंबर १९७५). भारतीय कीर्तीचे सुप्रसिद्ध संगीतदिग्दर्शक. त्यांचा जन्म सोनवडे, सावंतवाडी, जि. सिंधुदुर्ग येथे झाला. त्यांचे वडील कृष्णाजी व आई मुक्ताबाई. मुक्ताबाई…

एथिलीन (Ethylene)

वनस्पतींमध्ये शोधण्यात आलेले एथिलीन हे पहिले वायुरूपी संप्रेरक आहे. निर्मिती व वहन : पेशींना इजा झाली असता, परजीवी कीटकांनी हल्ला केल्यास अथवा पेशींवर कुठलाही ताण (Stress) आल्यास एथिलीनची निर्मिती होते.…

श्रमिक संघसत्तावाद (Syndicalism)

श्रमिक संघसत्तावाद : समाजवादी पुनर्रचना हे उद्दिष्ट डोळ्यांसमोर ठेवून सामाजिक क्रांतीसाठी प्रयत्न करणारी क्रांतीकारक तत्त्वप्रणाली. क्रांतीकारी व अराज्यवादी मूलघटक असलेली, ती श्रमिकवर्गाची भांडवलदारविरोधी चळवळ वा मतप्रणाली होय. सिंडिकॅलिझम ही संज्ञा…

विभाजन तेजोरेषा पद्धती (Fission Track Dating)

भूविज्ञानातील आणि पुरातत्त्वीय कालमापनाची ही भौतिकी-रासायनिक पद्धती. याला भंजनरेखा कालमापन पद्धती असेही म्हणतात एच. फाउलर, आर. एम. वॉकर आणि जी.ए. वॅगनर या शास्त्रज्ञांनी १९७१ मध्ये ही पद्धती शोधून काढली. प्राचीन…

ॲमिनो अम्ल कालमापन पद्धती (Amino acid Dating)

प्राचीन हाडे, जलचर प्राण्यांचे अवशेष यांचे कालमापन करण्याची एक पद्धती. हाडांमधील सेंद्रिय घटकातील बदलावर ती आधारलेली आहे. सेंद्रिय संयुगांमध्ये अनेकदा समघटकता (Isomerism) हा गुणधर्म असतो. संयुगांच्या समघटकातील रेणूंमध्ये मूलद्रव्याच्या अणूंची…

तप्तदीपन (प्रदीपन) कालमापन पद्धती (Thermoluminescence dating)

पुरातत्त्वामध्ये उत्खननात सापडणार्‍या अवशेषांत भाजलेल्या मातीच्या अनेक वस्तू सापडतात. त्यांच्या कालमापनासाठी उपयोगी पडणारी ही भौतिकी-रासायनिक पद्धती आहे. या पद्धतीला औष्णिक दीप्ती कालमापन असेही म्हणतात. एखादी वस्तू तापविली असता जर त्यामध्ये…

फ्लूरीन (फ्ल्युओरीन) कालमापन पद्धती (Fluorine Dating)

पुरातत्त्वातील सापेक्ष कालमापनाची एक रासायनिक पद्धती. या पद्धतीमुळे प्राचीन हाडांमधील विशिष्ट घटकांचे विश्लेषण करून त्यांचा काळ ठरविता येतो. हजारो वर्षांपूर्वी वस्ती असलेल्या ठिकाणी केलेल्या उत्खननांमध्ये मानवी सांगाडे, प्राण्यांची हाडे विपुल…

ऑब्सिडियन हायड्रेशन (ज्वालाकाच जलसंयोग) कालमापन (Obsidian Hydration Dating)

कालमापनाची ही एक भूरासायनिक पद्धती असून ऑब्सिडियन काचेपासून बनविलेल्या पुरातत्त्वीय अवशेषांच्या कालमापनासाठी ती उपयोगी पडते. ऑब्सिडियन पद्धतीची सुरुवात १९६० मध्ये आयरविंग फ्रीडमन यांनी अमेरिकेत केली. ऑब्सिडियन ही एक ज्वालामुखीच्या उद्रेकातून…

हवाई सुरक्षा तोफखाना (Air Defence Artillery)

पार्श्वभूमी : पहिल्या महायुद्धानंतर लष्करी विमाने मोठ्या प्रमाणावर विकसित झाली. ही विमाने टेहळणीसाठी, शत्रूच्या शहरांवर, सैन्यावर आणि सैन्याच्या शस्त्र आणि पुरवठा यंत्रणांवर तसेच संपर्क प्रणालींवर हवाई हल्ले चढविण्यासाठी वापरण्यात येऊ…