मराठी विश्वकोश

सत्ताविभाजन (Division of power)

सत्ताविभाजन : राजकीय सत्ता व शासकीय प्राधिकार यांची विविध विभागांत केलेली विभाजन पद्धती (तत्त्व). ही संकल्पना राज्यशास्त्रात केव्हा प्रविष्ट झाली याविषयी मतैक्य नाही. भारतात इ. स. पू. पहिल्या सहस्रकात गणराज्ये…

झॉर्झ क्लेमांसो (Georges Clemenceau)

क्लेमांसो, झॉर्झ : (२८ सप्टेंबर १८४१–२४ नोव्हेंबर १९२९). फ्रान्सचा पहिल्या महायुद्धकाळातील पंतप्रधान, एक फ्रेंच मुत्सद्दी आणि प्रसिद्ध वृत्तपत्रकार. म्वेलेराँ-एन परेड्स (हँदे) ह्या गावी तो जन्मला. वैद्यकीय शिक्षण घेऊन त्याने काही…

चक्रवर्ती समिती (Chakravarty Committee)

भारतीय मौद्रिक प्रणालीच्या कामकाजासंबंधीचा अभ्यास करण्याकरिता स्थापन करण्यात आलेली समिती. १९७० ते १९८०च्या दशकात सरकारकडून पैशाची सतत होणारी मागणी पूर्ण करण्यासाठी रिझर्व बँक ऑफ इंडिया ही भारताची मध्यवर्ती बँक सरकारला…

स्टॉकहोम संप्रदाय (Stockholm School)

अर्थशास्त्राच्या इतिहासात संप्रदाय किंवा विचारधारा म्हणजे अर्थव्यवस्थांच्या कार्यपद्धतीवर समान दृष्टिकोन बाळगणाऱ्या विचारवंताचा गट होय. सर्वच अर्थतज्ज्ञ एखाद्या विशिष्ट विचारधारेत मोडतात असे नाही; परंतु आधुनिक काळात विचारधारेनुसार विचारवंतांचे वर्गीकरण करण्याची पद्धत…

रामदास कटारी (Ramdas Katari)

कटारी, रामदास : (८ ऑक्टोबर १९११—२१ जानेवारी १९८३). भारताचे माजी नौसेनाप्रमुख. जन्म तमिळनाडूमधील चिंगलपुट येथे. वडिलांचे नाव एस. व्ही. नायडू. सिकंदराबाद व हैदराबाद येथे शिक्षण. प्रशिक्षणनौका ‘डफरिन’वर नौकानयनाचे प्रशिक्षण. काही…

कम्युनिझम शिखर (Communism Peak)

ताजिकिस्तानमधील तसेच पामीरच्या पठारावरील सर्वोच्च शिखर. स्टालिन शिखर किंवा गार्मो या नावांनीही हे शिखर ओळखले जाते. उंची ७,४९५ मी. पामीर आलाय पर्वतसंहतीमधील अकादेमिया नाउक व पीटर द फर्स्ट या दोन…

सेन नदी (Seine River)

फ्रान्समधील ल्वारनंतरची लांबीने दुसऱ्या क्रमांकाची तसेच ऐतिहासिक व आर्थिक दृष्ट्या महत्त्वाची नदी. तिची लांबी ७८० किमी. आणि जलवाहनक्षेत्र ७८,७०० चौ. किमी. आहे. पॅरिस द्रोणीच्या आग्नेय भागातील लँग्रा पठारावरील मौंट टासेलाटमध्ये…

के. एम. करिअप्पा (K. M. Cariappa)

करिअप्पा, कोदेंदेरा मडप्पा : (२८ जानेवारी १८९९–१५ मे १९९३). स्वतंत्र भारताचे पहिले भारतीय सेनाप्रमुख. कर्नाटकातील मरकारा (कूर्ग) येथे जन्म. प्रारंभीचे शिक्षण मरकारा; नंतर प्रेसिडेन्सी कॉलेज मद्रास येथे. पुढे इंदूरच्या डॅली…

आ. ८. समकेंद्री कणसंकलन व निवळण टाकी

निवळण (Sedimentation)

पाण्यामधील गढूळपणा आणि रसायनांच्या साहाय्याने, तसेच कणसंकलनामुळे उत्पन्न झालेले कण पाण्यापासूल अलग करणे हे निवळणाचे काम आहे. पाण्यापेक्षा जड असणारे कण (उदा., वाळू) गुरुत्वाकर्षणामुळे निवळण टाकीमध्ये सहज खाली बसतात. परंतु…

ऑलिव्हर क्रॉमवेल (Cromwell, Oliver)

क्रॉमवेल, ऑलिव्हर : (२५ एप्रिल १५९९ – ३ सप्टेंबर १६५८). पहिल्या चार्ल्‍सच्या वेळचा इंग्लंडच्या यादवी युद्धातील पार्लमेंट पक्षाचा एक सेनाप्रमुख. इंग्लंड, स्कॉटलंड व आयर्लंड यांच्या कॉमनवेल्थचा लॉर्ड प्रोटेक्टर (१६५३–५८) म्हणून तो…

क्रिमियन युद्धातील एक दृश्य (१८५५).

क्रिमियाचे युद्ध (Crimean War)

मध्यपूर्वेतील प्रश्नांवर क्रिमिया ह्या ठिकाणी रशियाविरुद्ध ब्रिटन, फ्रान्स, सार्डिनिया आणि तुर्कस्तान ह्यांमध्ये झालेले युद्ध (१८५४–५६). ऑस्ट्रिया ह्यावेळी तटस्थ होता, तरी त्याचे धोरण रशियाविरोधीच होते. ह्या युद्धाची कारणे अनेक आहेत; तथापि…

शवासन (Shavasana)

एक आसनप्रकार. हठप्रदीपिका (१.३२) व घेरण्डसंहिता (२.१९) या दोन्ही ग्रंथांमध्ये शवासनाचे वर्णन आले असून या आसनाचे उद्दिष्ट चित्त विश्रांती असे सांगितले आहे.घेरण्डसंहितेत या आसनाला ‘मृतासन’ असेही म्हटलेले आहे. ‘शव’ म्हणजे…

चुंबक अनुचलनी जीवाणू (Magnetotactic bacteria)

जीवसृष्टीतील बरेच सजीव पृथ्वीच्या चुंबकीय शक्तीला संवेदनशील असतात. त्यांतील काही फक्त उत्तर किंवा दक्षिण ध्रुवावरील चुंबक क्षेत्रास, तर काही उत्तर व दक्षिण ध्रुवाबरोबर विषुववृत्ताला चुंबक संवेदना दर्शवतात. हे संवेदन या…

व्ही. के. सिंग (V. K. Singh)

सिंग, विजयकुमार : (१० मे १९५१). भारतीय भूसेनेचे चोविसावे सेनाप्रमुख आणि पहिले प्रशिक्षित कमांडो. त्यांचा जन्म लष्कराची परंपरा असलेल्या कुटुंबात पुणे येथे झाला. त्यांचे वडील भूसेनेत कर्नल हुद्द्यावर होते. त्यांचे…

अहिंसा (Ahimsa / Ahinsa)

पतंजली मुनींनी अष्टांगयोगामध्ये वर्णिलेल्या पहिल्या अंगातील पाच यमांपैकी अहिंसा हा पहिला यम आहे (पातञ्जल योगसूत्र २.३०).‘हिंसेचा अभाव’ असा या संज्ञेचा शब्दश: अर्थ आहे. ‘अहिंसा सर्वथा सर्वदा सर्वभूतानाम् अनभिद्रोहः’ अर्थात कोणत्याही…